Kichik korxonalari va fermer xo‘jaliklari bozori Reja

III. Fermer xo’jaliklari va ularning tashkiliy-iqtisodiy asoslari

O’zbekiston Respublikasining 2004 yil 29 avgustda qabul qilingan “Fermer xo’jaliklari to’g’risida” gi qonunining 1-bandida “Fermer xo’jaligi o’ziga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda tovar qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi fermer xo’jaligi a’zolarining birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs huquqlariga ega mustaqil xo’jalik yuritish sub’yektidir”, - deb belgilangan.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvaridagi “Qishloq xo’jalik korxonalarini fermer xo’jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 8-sonli qarori asosida respublikada fermer xo’jaliklari tez rivojlana boshladi. Ushbu siyosat rivojlantirilib 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yangi “2005-2007 yillarda fermer xo’jaliklarini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 607-sonli qarori qabul qilindi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 27 dekabrdagi “2005-2007 yillarda fermer xo’jaliklarini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 607-sonli qaroriga ko’ra past rentabelli va istiqbolsiz shirkat xo’jaliklari negizida tanlov asosida fermer xo’jaliklarini tashkil etish belgilandi.

O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.Karimov Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning qo’shma majlisidagi ma’ruzasida “...fermerchilik qishloqda xo’jalik yuritishning eng istiqbolli va samarali shakli sifatida yetakchi o’rinni egallamoqda” - deb ta’kidladi.^

Shirkat xo’jaliklarini tugatib, fermer xo’jaliklariga aylantirish jarayonida asosan oldin tarmoq rivojlanishida to’siq bo’lib kelayotgan ayrim omillarning salbiy ta’sirlarining oldi olindi. Natijada quyidagilarga erishishga muvofiq bo’lindi:

1. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishga keraksiz yoki yaroqsiz bo’lgan mol-mulklar sotildi va ularni sotishdan tushgan mablag’lar birinchi galda aylanma mablag’lar zahiralarini to’ldirishga yo’naltirildi;

   
   

2. Fermerlar tender asosida tanlab olindi; (malakali, moddiy-texnika resurslariga ega, ishchi kuchlari yetarli, ishlab chiqarish imkoniyatlari kattalari tanlab olindi)

   
   

3. Qishloq dehqonining mulkka, yerga va o’zi yetishtirgan mahsulotlarga egalik qilish ko’lamlari kengaydi;

   
   

4. O’z mahsulotlarini bozorda (shartnomadan ortiqchasini) erkin sotish imkoniyatlari ko’paydi;

   
   

5. Me’yordan ortiqcha ishchi kuchlarining qisqarib, qayta ishlash, xizmat ko’rsatish sohalariga o’tib ishlashlariga va shu bilan birga qo’shimcha mahsulot xizmatlarni bozorga taklif etish uchun keng imkoniyat yuzaga kelishiga asos solindi;

   
   

6. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash, tovar-moddiy resurslari yetkazib beruvchi va xizmat ko’rsatuvchi infratuzilma ob’yektlarini ishlab chiqaruvchilarga yanada yaqinroq joylarda joylashtirish orqali fermer va dehqonlarning bevosita ishlab chiqarishdan ajralmasdan samarali mehnat qilishi uchun qulay imkoniyat yaratildi.

   
   

Fermer xo’jaliklari qishloq joylardagi kichik tadbirkorlik shakllaridan biri bo’lib, u ishlab chiqarish shakli sifatida quyidagi afzalliklarga ega:

• xo’jalik yuritishning mahalliy sharoitlariga tobora tezroq moslasha oladi;

  
  

• kichik tadbirkorlik sub’yekti sifatida katta erkinliklarga egaligi;

  
  

• qarorlarni qabul qilish va ularni bajarishning o’zgaruvchanligi va darhol ishga tushirilishi;

  
  

• faoliyatni amalga oshirishning, ayniqsa boshqaruv sarf-harajatlarini nisbatan kamligi;

  
  

• fermerlarning o’z g’oyalarini amalga oshirishlarida o’z qobiliyatlarini namoyon qilishda katta imkoniyatlarga ega bo’lishi;

  
  

• dastlabki kapitalning kamligi va mahalliy bozorning talablariga mahsulot va ishlab chiqarish jarayonlariga tez o’zgartirishlar kiritish orqali javob berish;

  
  

• o’z kapitalining nisbatan yuqoriroq sur’atlarda aylanib turushi;

  
  

• tejamkorlikning yuqoriligi;

  
  

• o’ziga ishonish darajasining yuqoriligi;

  
  

• sinib ketsa ham mamlakat iqtisodiyoti katta zarar ko’rmasligi.

  
  

Fermer ( kichik) xo’jaliklari ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ma’lum kamchiliklaga ham ega:

• tavakkalchilik havf-xatarining yuqoriligi va shu sababdan bozordagi o’rinning ham yuqori darajadagi beqarorligi;

  
  

• yirik korxonalarga bog’liq bo’lishlik;

  
  

• boshqaruv ishidagi kamchiliklar;

  
  

• rahbarlik bilimlarining yetarli emasligi;

  
  

• xo’jalik yuritish sharoitlari o’zgarishiga ortiqcha sezuvchanlik;

  
  

• qo’shimcha moliyaviy mablag’lar va kredit olishning qiyinligi;

  
  

• shartnomalar (kontraktlar) tuzishda xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning ishonchsizligi va ehtiyotkorligi va boshqalar.

  
  

Fermer xo’jaliklari qishloq xo’jaligida kichik tadbirkorlik sub’yektlariga kiradi. Fermer xo’jaliklari mamlakat yalpi ichki mahsulotida kichik biznesni ulushining ortishiga ta’sir ko’rsatmoqda. 2004 yilda kichik biznesning mamlakat yalpi ichki mahsulotida ulushi 36,1 foizni, 2005 yilda 38,6 foizni tashkil etdi. Rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotida kichik biznesning ulushi 60-70 foizni tashkil etadi. Kichik biznesda ish bilan band bo’lgan aholining 70-80 foizi mehnat qiladi. O’zbekiston Respublikasida kichik biznesning ulushini yaqin yillar ichida 45-47 foizga yetkazish vazifasi qo’yilgan.

O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi korxonalari orasida fermer xo’jaliklari ham salmoqli o’rinni egallaydi. Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq fermer xo’jaliklariga istiqbolli yo’nalish sifatida e’tibor berildi. Rahbarlar, mutaxassislar va olimlar bu xo’jaliklarning rivojlanishga tabiiy sharoit yaratib berdilar. Natijada fermer xo’jaliklari tarixan qisqa davrda qishloq xo’jaligida o’z faoliyatini olib borishga haqli ishlab chiqarish shakllaridan biri ekanligini isbot qildi. 2001 yilning 1 yanvariga 52228 ta fermer xo’jaligi mavjud bo’lib, ularga 1038,1 ming gektar yer biriktirilgandi. Fermer xo’jaliklarida 366,7 ming kishi mehnat qildi. 2003 yilning 1 yanvariga kelib ularning soni 72406 tani tashkil etdi. Shundan 63497 tasi dehqonchilik, 6150 tasi chorvachilik, 2759 tasi bog’dorchilik va boshqa sohalarda tashkil etilgan. Ularning umumiy yer maydoni 1591,7 ming gektar, o’rtacha bir fermer xo’jaligining yer maydoni 22 gektar. Fermer xo’jaliklarida 1477,2 ming tonna don, 937 ming tonna paxta, 28,4 ming tonna kartoshka, 213,1 ming tonna sabzavot, 76,3 ming tonna poliz, 56,1 ming tonna meva, 31,5 ming tonna uzum, 81,7 ming tonna sut, 272,4 ming tonna go’sht (tirik vaznda), 265,6 ming dona tuxum va 9,0 tonna jun mahsulotlari yetishtirildi. 2002 yilda fermer xo’jaliklarining qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotidagi ulushi 9,9 foizni tashkil etdi. 2004 yilda fermerlar qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 18,6 foizini, 2005 yilda 24,5 foizini ishlab chiqardi. Yaqin kelajakda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida fermer xo’jaliklarining ulushi keskin ko’payishi kutilmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2004-2006 yillarda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish kontseptsiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2003 yil 30 oktyabrdagi 476-sonli qarori zarar keltirib ishlayotgan istiqbolsiz shirkat xo’jaliklarini fermer xo’jaliklariga aylantirish borasida navbatdagi muhim bosqichni boshlab berdi. Ushbu qarorga ko’ra, 2004-2006 yillar mobaynida zarar ko’rib ishlayotgan, past rentabelli va istiqbolsiz 1020 ta shirkat xo’jaligini tugatib, bosqichma-bosqich fermer xo’jaliklariga aylantirish ko’zda tutilgan.

Respublikada fermer xo’jaliklarini rivojlantirish Kontseptsiyasida quyidagi yo’nalishlar belgilangan:

• fermer xo’jaliklarining to’liq iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligini ta’minlaydigan va fermer xo’jaliklariga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer resurslaridan maqsadli, oqilona va samarali foydalanishni rag’batlantiradigan huquqiy shart-sharoitlar va kafolatlarni yaratish;

  
  

• fermer xo’jaliklarining boshqa korxona va tashkilotlar bilan shartnomaviy munosabatlarini tenglik asosida rioya etilishini nazorat qilish;

  
  

• fermerlarning tadbirkorlik erkinligi va huquqlarini har tomonlama muhofaza etish, qonunda ko’rsatilgan xuquqlari buzilishiga va ichki faoliyatiga aralashuvning har qanday ko’rinishiga yo’l qo’ymaslik;

  
  

• qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishni moliyalashtirishning bozor tamoyillariga javob beradigan uslub va shakllarini shakllantirish;

  
  

• moliyaviy mablag’lardan foydalanishda fermer xo’jaliklarining mustaqilligini, barcha xarajatlarni o’z daromadlari hisobiga qoplashni ta’minlaydigan ishonchli tizimni shakllantirish;

  
  

• tijorat banklari hamda byudjetdan tashqari jamg’armalarning fermerlikni rivojlantirishga yo’naltirayotgan kredit resurslarini ko’paytirishni har tomonlama rag’batlantirish;

  
  

• kredit tavakkalchiligini sug’urtalovchi institutsional tuzilmalarni keng rivojlantirish;

  
  

• bozor sharoitida biznesni boshqarish ko’nikmalariga ega bo’lgan fermer xo’jaliklari rahbarlari va mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini yaratish;

  
  

• qishloqda fermer xo’jaliklarining ehtiyojlariga qarab, barcha zarur xizmatlarni ko’rsata oladigan zamonaviy ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmalarini jadal rivojlantirish;

  
  

• fermerlarning barqaror daromad olishlari uchun kerakli shart-sharoitlarni ta’minlash hamda qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlari narxlari o’rtasidagi mutanosiblik, ya’ni “baholar pariteti”ni saqlab borish;

  
  

• ilg’or texnologiya va texnikalar bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish;

  
  

• fermer mahsulotlarini sotishning eng maqbul yo’llarini ishlab chiqish.

  
  

Fermer xo’jaliklari o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasining “Fermer xo’jaliklari to’g’risida”gi qonuni va o’z nizomi hamda O’zbekiston Respublikasining boshqa qonunchiligi asosida yuritadi. Dastlab, fermer xo’jaliklari ustun darajada ularni tashkil etish imkoni katta zonalarda ko’proq rivojlantirildi. Ya’ni yer maydonlari yetarli, mehnat resurslari juda ko’p bo’lmagan yerlarda, zahira yerlarda ko’proq tashkil etildi. Keyingi yillarda iqtisodiy zaif, istiqbolsiz bo’lgan shirkatlar ham fermer xo’jaliklariga aylantirilmoqda. Fermer xo’jaliklari davlat yerlarida faoliyat ko’rsatadilar. Fermer xo’jaliklariga yer 50 yilgacha, ammo 30 yildan kam bo’lmagan muddatga beriladi.

Fermerlar quyidagi sifat ko’rsatkichlarga javob berishi lozim:

• mehnatsevar bo’lishi lozim. Fermer na faqat mehnat qilishga yaroqli bo’lishi darkor, balki mehnat uning hayotiy ehtiyojiga aylanishi zarur. Faqat mehnatsevarlik fazilati tufayli fermer ishchi xizmatchilarining unumli mehnat faoliyatini tashkil qila oladi (demak u tashkilotchi ham bo’lishi kerak);

  
  

• dehqonchilik mahoratigi ega bo’lishi kerak;

  
  

• agronomlik, tuproqshunoslik va agromuxandislikdan ogohlik;

  
  

• tashabbuskorlik;

  
  

• fermer menejerlik qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Bozor sharoitida jamoani boshqarish mahorati va san’atiga ega bo’lish, yangi ish o’rinlarini yaratish, fermer xo’jaligini boshqarish strategiyalarini aniqlash qobiliyati rivojlangan bo’lishi lozim;

  
  

• yangilikka intiluvchanlik, navotorchilik. Yangi texnika va texnologiyalar, yangi agrobiznes g’oyalar, yangi turdagi mahsulot va xizmatlarni yaratish va amalda qo’llash;

  
  

• tavakkalchilikka baho berish qobiliyati rivojlangan bo’lishi kerak. Fermerlik bilan shug’ullanish jarayonida vujudga keladigan xavf-xatarlarni oldindan sezib, ularni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’rish;

  
  

• marketing qoidalarini, bozorshunoslikni yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi lozim. Marketing tamoyillari, funktsiyalari, qoidalari, usul va uslublarini fermerlik faoliyatida qo’llash;

  
  

• mas’uliyatni o’z zimmasigi olish. Kompyuter savodxonligi;

  
  

• ma’naviy komillik;

  
  

• agoroiqtisodiy bilimdonlik.

  
  

Dunyo mamlakatlarida korxonalar hajmi qishloq xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlarini mintaqaning tabiiy-iqlim sharoitlari, yer va geografik, inson omilini hisobga olgan holda iqtisodiy oqibat natijalariga ko’ra shakllanadi, qishloq xo’jalik mahsulotlarining asosiy qismi fermer xo’jaliklarida yetishtiriladi. Kanadada bir fermer xo’jaligiga o’rtacha 215 gektar, AQSHda 145 gektar, Germaniyada 19,5 gektar, Belgiya va Gollandiyada 17,0 gektar, Italiyada 8,5 gektar yer to’g’ri keladi.

O’zbekiston Respublikasida fermer xo’jaliklarini hajmini aniqlash maslasida bir traktorning yillik ish bajarish imkoniyatlarini hisobga olgan holda tashkil etish maqsadga muvofiq deb tavsiya qilingan. Albatta fermer xo’jaliklarining hajmi uning iqtisodiy samarali ishlashini ta’minlashni inobatga olishi lozim. Ularni tashkil etishda barcha omillarni hisobga olish maqsadga muvofiq.

Mamlakatimizda fermer xo’jaliklarini shakllantirish va rivojlantirishning ob’yektiv zarurati bir qator siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar ta’siri bilan belgilanadi. Siyosiy omil – qishloq xo’jaligida faoliyat olib borayotganlarning siyosiy erkinligini ro’yobga chiqarish. Siyosiy erkinlikni ro’yobga chiqarish fermerlarning o’z mulkiga ega bo’lishlari, o’z ishining xo’jayini bo’lishi, o’z qarashlarini erkin ifodalashi bilan belgilanadi. O’z qarashlarini erkin bildira oladigan, erkin ishbilarmon esa samarali faoliyat yurita oladi va mamlakatning iqtisodiy qudratini oshira oladi. Fermer xo’jaliklarini shakllantirish va rivojlantirishning iqtisodiy omillariga eng avvolo, mamlakatning oziq-ovqat havfsizligini ta’minlash zarurati, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini iqtisodiy samarali shaklda tashkil etish kiradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini bozor talablariga moslashtirish, ularning iqtisodiy erkinliklarini kuchaytirish zarurati ham fermerchilikni rivojlantirishni ob’yektiv talab qiladi. Ijtimoiy omillarga qishloq xo’jaligida ishlayotganlarning iqtisodiy manfaatlarining yuzaga chiqishi, ularni o’zi xoxlagan ish bilan bandligini ta’minlashni yaxshilash kabilar fermerchilikni rivojlantirishga ob’yektiv ta’sir ko’rsatuvchi omillarga kiradi.