Kichik biznes

tizimining tutgan o'rni

Barcha sohalarda bo' lgani kabi moliya bozorida, shu jumladan, bank sektorida o' tkazilayotgan islohotlar natijasida sezilarli siljish va o' zgarishlar amalga oshirilmoq da. Bu o' zgarishlar mustaqillik yillarida jahon andozalariga mos keladigan bank tizimini bosqichma-bosqich barpo etish bilan hamohang tarzda davom ettirilmo qda.

Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlaridan biri moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat yurituvchi bank tizimi hisoblanadi. Shuning uchun mustaqil davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti, avvalo, mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam ravishda takomillashtirib boriladigan bank tizimi faoliyatiga bog' liqdir.

Banklaming o'ziga xos xususiyati shundaki, ular o'z mablag'lari bilangina emas, balki omonatchi va kreditorlar, aksiyadorlar hamda mijozlar ularga ishonib topshirgan mablag'lar bilan, ya'ni keng jamoatchilik biIan ish ko' radi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank tizimi eng zarur jamoatchilik muassasalari tizimlaridan biri ekan, har qanday bankning muvaffaqiyatsizligi butun jamiyat miqyosida pul taklifi qisqarishi, to' lov tizimi buzilishi hamda hukumat yirik va kutilmagan majburiyatlarining vujudga kelishi bbi salbiy makroiqtisodiy oqibatlarga olib kclishi murnkin.

O'zbekiston Respublikasining ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayoni ko'pgina muhim iqtisodiy islohotlarning tarkibiy qismi sifatida bank tizimida ham chuqur o' zgarishlami amalga oshirilishi va iqtisodiyotni pul-kredit vositalari orqali tartibga solishning bir butun mexanizmi yaratilishini taqozo etmoqda.

Prezidentimiz tomonidan belgilab berilgan 2009-yilda mamlakatni ijtimoiy-i qtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalarini amalga oshirish yuzasidan ko'rilgan chora-tadbirlar natijasida iqtisodiyotni barqaror, muvozanatli va izchil rivojlantirishning belgilangan prognozlariga erishildi hamda makroiqtisodiy ko' rsatkichlaming mutanosibligi ta'minlandi. Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan

qat'iy pul-kredit siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga qaratildi.

Hukumat tomonidan 2009-2012-yillarga mo·ljallab qabul qilingan Inqirozga qarshi kompleks chora-tabdirlar dasturi respublika bank-kredit tizimida inqiroz ta'sirini yumshatish va bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega.

Jahonning ko'plab mamlakatlarini qamrab olgan moliyaviy inqiroz

ko'lami kengayotganiga qaramay, O'zbekiston bank tizimi ishonchliligi va barqaror rivojlanayotgani, xorijiy moliyalashtirish manbalariga qaram emasligi va tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta'siriga berilmaslik xususiyatlari bilan ajralib turdi.

SHuni ta'kidlash lozimki, 2009-yilda «Asia Alliance Bank» xususiy ochiq aksiyadorlik tijorat banki tashkil etilishi bi Ian respublika bo'yicha jami tijorat banklari soni 30 taga etdi. 2010-yilning boshidanoq, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2010-yil 9- yanvardagi qaroriga muvofiq «Hi-Tech Bank» xususiy yopiq aksiyadorlik tijorat bankiga bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya berildi va O'zbekistondagi jami tijorat banklari soni 31 taga yetdi. «Hi-Tech Bank» xususiy yopiq aksiyadorlik tijorat bankining ustav kapitali 5,25 mlrd. so'mdan ko'proq miqdorda shakllantirilib, uning 51 foizi jismoniy shaxslaming mablag'lari hisobiga to'g'ri keladi. Ushbu yangi bankning ochilishi mamlakatimiz Prezidentining «Xususiy aksiyadorlik tijorat banklari tuzishni rag'batlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi Farmoni talablari izchil amalga oshirilayotganining yana bir tasdig' idir.

Iqtisodiy rivojlanishning o'sishi bank kreditining qo'llanilish k·o lamini kengaytirib boradi. Kredit faqatgina har kunlik faoliyat biIan bog'liq ishlab chiqarish va muomala jarayonining qisqa muddatli ehtiyojlari uchun emas, balki uzoq muddatga kapitalga ehtiyojni qoplashga yo·naltiriladi.

Bank kreditining manbai faqat vaqtincha bo'sh mablag'lar va kapital bo'lib qolmay, kredit asosida chek-depozit emissiyasi ham amalga oshiriladi. Bank tomonidan beriladigan kredit miqdori mavjud jam·g armalardan k•o p b·o Isa, bank chek-depozit emissiyasini amalga oshirishi mumkin.

Bank tizimining muomalaga kredit pullarini chiqarishi depozit1ar yaratish yo'li bilan to'laqonli pullar o'mini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi.

Respublika bank tizimini avtomatlashtirish va kompyuterlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida nafaqat bankning ichki ehtiyojlari uchun foydalaniladigan axborot tizimi va lokal dasturlar majmui, balki iqtisodiyotning moliyaviy faoliyatini ta'minlovchi yaxlit milliy to' lov tizimi yaratildi.

4. 
   Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo'jalik subyektlari bo'sh pul mablag'larini jalb etish va bank xizmatlari turini rivojlantirish
   

Banklar tomonidan aholiga ko' rsatilayotgan xizmatlar ko' lamini kengaytirish, zamonaviy texnologiyalar asosida qulayliklar yaratish maqsadida amalga oshirilib kelinayotgan bir qator chora-tadbirlar ham mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida o'z aksini topmoqda.

Prezidentimiz «Bankdan tashqari pul aylanmasini keskin qisqartirish va pul muomalasini mustahkamlash, milliy valyuta barqarorligini oshirish, chakana savdo va xizmat ko'rsatish sohasida hisob-kitoblarni amalga oshirishda plastik kartochkalardan foydalanishni kengaytirish masalalari bundan buyon ham e'tiborimiz markazida bo'lishi darkorn, deb ta'kidlab o'tgan edi.

Shuningdek, O' zbekiston Respublikasi Prezidentining «Banklardagi depozit hisobvara qlardan naqd pul to'lovlarini uzluksiz ta'minlash kafolatlari to' g'risida»gi 2005-yil 5-avgustdagi 147-sonli qarori talablarini ijro etish borasida bank tizimi tomonidan amalga oshirilgan bir qator chora-tadbirlar aholining bank tizimiga ishonchi yanada oshishiga olib keldi.

Ma'lumki, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 28- noyabrdagi 4057-sonli farmoniga muvofiq, fuqarolarning tijorat banklari depozit hisobvara qlaridagi omonatlari ulaming miqdoridan qat'iy nazar to' liq qaytarilishining davlat tomonidan kafolatlanganligi aholining bank tizimiga ishonchi yanada mustahkamlanishiga xizmat qildi va bu jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari hajmining oshishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.

Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 13-fevraldagi 1-sonli majlis bayoni talablaridan kelib chiqqan holda, aholining bo'sh pul mablag'larini banklardagi omonatlarga jalb etilishida hamda omonatdagi mablag'larni ularning birinchi talabiga ko' ra berilishida qonun buzilishiga yo' I qo'ymaslik, omonatchilarning haq-huquqlari himoya qilinishini ta'minlash borasida tizimli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi va banklarning mazkur faoliyatlari ustidan nazoratning yanada kuchaytirilganligi ham

aholi bo' sh pul mablag' larini bank omonatlariga jalb qilishni yanada jadallashtirdi.

Ayniqsa bunda Prezidentimizning 2009-yil 6-apreldagi «Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo'jalik subyektlari bo'sh pul mablag'larini jalb etishni yanada rag'batlantirish qo' shimcha chora-tadbirlari to'g'risida»gi qarorlari muhim omil bo'lmoqda.

Ushbu vazifadan kelib chiqqan holda, bank tizimida aholiga ko'rsatilayotgan zamonaviy bank xizmatlari turlarini kengaytirish, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini keng joriy etish, jumladan plastik kartochkalardan foydalanishni rivojlantirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar ko'rib borildi. Amalga oshirilgan ishlar natijasida, 2010-yil 1-yanvar holatiga tijorat banklari tomonidan savdo va xizmat ko' rsatish shoxobchalariga o' rnatilgan terminallarning umumiy soni 6063 I tani, kartochkalar umumiy soni 6058,9 mingtani, shundan oylik ish haqi loyihalaridagi kartochkalar soni 3546,7 mingtani tashkil qildi. Korporativ kartochkalar soni 14, I mingtani tashkil qildi. Plastik kartochkalar hisobvara qlariga 3846 mlrd. so'mlik mablag'lar o'tkazildi.

O'z navbatida, plastik kartochka va terminallar yordamida amalga oshirilgan o'tkazmalar hajmini yildan-yilga yuqori sur'atlarda oshirib borish ko'zda tutilgan. Shunga ko'ra, amaldagi barcha tegishli me'yoriy hujjatlarga, shu jumladan, Markaziy bankning naqd pul muomalasiga taalluqli yo' riqnomalariga tegishli o' zgartirish va qo' shimchalar kiritildi. Naqd pul muomalasida mavjud bo'lgan barcha cheklovlar bekor qilinishi esa naqd pul va naqd pulsiz hisob-kitoblarni birxillashtirish borasida qo'yilgan muhim qadam bo'ldi.

Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida naqd pul muomalasi yanada mustahkamlanib, naqd pul mablag' larining bankdan tashqari aylanmasini qisqartirishga zamin yaratdi. Shuningdek, xo'jalik yurituvchi subyektlarning banklardagi depozit hisobvara qlaridan naqd pullarning uzluksiz berib borilishi to'liq ta'minlab borildi.

Ta'kidlash lozimki, mamlakatimiz hukumati tomonidan bank tizimida plastik kartochkalar miqdorini oshirish va aholini plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblarini amalga oshirishni rag'batlantirish borasida bir qancha imtiyozlar berilmoqda. Shulardan biri plastik kartochkalarga xizmat ko'rsatadigan prol..\essmg markazlari va bankomatlarni keltirish hamda ularni o' rnatish borasida bojxona to' lovlaridan 2020-yilga qadar ozod qilish chora-tadbirlari belgilangan.

Monetar siyosatning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda, Markaziy bank pul-kredit siyosatining bilvosita dastaklaridan keng

foydalangan hoIda pul taklifi o' sishining asosiy manbai bo' lgan oltin­ valyuta zahiralarining oshishi hisobiga muomalaga chiqarilgan pul massasi hajmini boshqarish choralarini ko'rib bordi.

Markaziy bank tomonidan pul-kredit sohasida amalga oshirilgan aniq chora-tadbirlar natijasida o' tgan yilda pul agregatlari belgilangan prognoz ko'rsatkichlari doirasida, ya'ni pul massasining yalpi ichki mahsulot hajmining o' sishiga muvofiqligi ta'minlandi.

Monetar siyosat borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iste'mol mahsulotlari narxlariga monetar omillaming ta'sirini bartaraf etdi, inflyatsiya darajasi esa prognoz ko'rsatkichdan oshmadi va 7,4 foizni tashkil qildi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 28-noyabrdagi 4057-sonli Farmoniga muvofiq fuqarolaming tijorat banklari depozit hisobvara qlaridagi omonatlari ulaming miqdoridan qat'iy nazar to'liq qaytarilishining davlat tomonidan kafolatlanganligi aholining bank tizimiga ishonchining yanada mustahkamlanishiga va pirovard natijada jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari hajmining oshishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.

Xalqaro banklar tajribasini o' rgangan hoIda «Tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda majburiy zahiralarni deponentlash tartibi to'g'risida»gi Nizomga o'zgartirishlar kiritib borildi. Banklaming barqarorligini yanada mustahkamlash va ulaming likvidligini tartibga solish maqsadida 2008-yilning 1-dekabridan boshlab, tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy zahiralar fondiga o'tkazmalari bo'yicha me'yor milliy va xorijiy valyutada jalb qilingan depozitlar uchun bir xii, ya'ni 15 foiz qilib bclgilandi. Shuningdck, 111ajbu1 iy L.al1i1ala1 ga deponentlanadigan mablag'larni hisoblash metodologiyasi ham takomillashtirib borildi.

2009-yilda bank tizimini isloh qilish jarayonida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 28-iyuldagi 1166-sonli qaroriga asosan pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib chiqqan holda va tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli depozitlar jalb qilishni rag'batlantirish maqsadida 2009-yilning 1-sentyabridan boshlab, tabaqalashtirilgan majburiy zahiralar normasi joriy etildi.

Respublika bank Kengashining 2009-yil 15-apreldagi 2-sonli qaroriga muvofiq, foiz stavkalarini yuridik shaxslaming banklardagi 6 oydan ortiq rnuddatga joylashtirilgan depozitlari uchun qayta moliyalash stavkasining 75 foizidan kam bo'lmagan miqdorda, aholining I yildan ortiq muddatga joylashtirilgan depozitlari uchun Markaziy bank qayta

moliyalash stavkasining I 50 foizidan kam bo' lmagan miqdorda hamda jismoniy shaxslarning plastik kartochkalardagi mablag' lari uchun Markaziy bank qayta moliyalash stavkasidan kam bo'lmagan miqdorda belgilash yuzasidan tavsiyalar berildi.

Narxlar ·o zgarishining amaldagi va kutilayotgan darajasini hisobga olgan holda 2009-yilda qayta moliyalashtirish stavkasi 14 foiz darajasida ushlab turilganligi banklararo bozordagi foiz stavkalarning barqaror bo'lishini ta'minlamo qda. Bu esa o'z navbatida, tijorat banklarining depozit va kredit foiz stavkalarining pasayishiga olib keldi.

Monetar siyosatning 2010-yilga mo'ljallangan asosiy yo'nalishlari hamda inflyatsiyaning amaldagi va kutilayotgan darajasidan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi o'zgartirilmadi. Bu holat respublika banklar tizimi barqarorligidan dalolat beradi.

5. 
   Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va investitsion faollikni oshirish, iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog'lomlashtirish jarayonida