Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

 

I.3. Inson faoliyatining asosiy turlari      

 

     Inson  faoliyatining  turli-tuman  qirralari  mavjud  bo'lib,  har  xil 

hududlarda  yashovchilar  uchun  o'ziga  xos  bo'lgan  faoliyat  turlari  bo'ladi. 

Bu  faoliyat  turlari  eski  zamonlardan  beri  har  xil  tarzda  rivojlanib  kelgan. 

Masalan,  shaharlar  hududida  yashagan  aholining  faoliyat  shakli 

qishloqlarda yashovchilar faoliyatidan ancha farq qilishi ma'lum.  

Lekin      shuni      ham      ta'kidlash      kerakki,        keyingi      davrlarda 

---

 

 

19 

aholining    shaharlashish    darajasi    o'sganligi    munosabati    bilan  va 

qishloqlarga  zamonaviy  texnika  va  texnologiyalar  kirib  kelishi  natijasida 

bu  tafovut  kamayib  bormoqda.  Ba'zi  bir  rivojlangan  davlatlarda  bu 

tafovutlar deyarli yo'qoldi deb aytish mumkin.  

 Shuning  uchun  ham  inson  faoliyatini  hozirgi  zamon  taraqqiyotini 

hisobga  olib,  inson  faoliyati  ikkita  turga:  ya'ni  jismoniy  mehnat  va  aqliy 

mehnat  turlariga  bo'lish  mumkin.  Bunday  bo'linish,  albatta,  birmuncha 

umumiy  tarzda  nisbiy  bo'lsa  ham,  bunday  bo'lib  qarash  faoliyat  turlariga 

baho berishda ancha yengillik tug’diradi. 

Inson jismoniy ish bajarganda o’z kuchi va qudrati asosida bajaradi, 

bunda  uning  butun  tanasiga  og'irlik  tushadi,  ya'ni  paylari  zo'riqadi  va 

buning natijasida tanadagi harakatlanish, ko’tarish qobiliyati oshadi hamda 

hadeb zo'riqish natijasida umumiy jismoniy rivojlanish vujudga keladi va 

bu  o'z  navbatida  nafas  olish,  qon  aylanish  tizimlarining  mustahkam  va 

tekis  ishlashini  ta'minlaydi.  Bu  esa,  o'z  navbatida,  uning  organizmidagi 

ovqatlanish va modda almashish jarayonlarini yaxshilanishiga olib keladi. 

Jismoniy  mehnat  asosan  yakka  tartibda  ishlovchi  hunarmandlar  va  uncha 

katta  bo'lmagan  yer      mulkiga  ega  bo’lgan  dehqon  xo'jaliklar  uchun   

birmuncha  samara    berishi  mumkin.  Lekin  boshqa  sohalarda  va  ayniqsa, 

ijtimoiy-iqtisodiy  nuqtayi  nazaridan   va  insoniyatning taraqqiyoti  nuqtayi 

nazaridan  bunday  mehnat yaxshi samara berishi  mumkin  emas. 

 

Buning  asosiy  sababi    iqtisodiy  samaradorligi  kam    o'lishi    bilan 

birga  jismoniy  ish  bajarilganda  inson  zo'riqib  charchashi  hisobiga 

yarmidan    ko'p  vaqti  dam  olishga  sarf  bo'ladi,  bu  esa  mehnat 

samaradorligini  o'sishiga  yordam bermaydi.  

    Yana shuni ham ta'kidlash kerakki, hech qachon va hech qayerda 

faqatgina  jismoniy  mehnat  bilan  shug'ullanish  imkoniyati  yaratilgan  desa 

bu mubolag'a bo'ladi, chunki har qanday ishni bajarishdan oldin uni rejasi 

tuziladi va bu aqliy  mehnatni jismoniy  mehnat bilan qo'shib olib boriladi 

demakdir.  

     XX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  sanoat  va  qishloq 

xo'jaligida  jismoniy  mehnatni  rolini  kamaytirishga  keskin  kirishildi.  Bu 

birinchi  navbatda  mexanizatsiyalashtirish  asosida  amalga  oshirildi.  Bu 

ishlarni  bajarish  aqliy  mehnat  qiluvchilarning  sonini  ko'paytirishdan 

boshlandi.  Bu  esa  o'z  navbatida  institutlar  va  universitetlar  sonini 

ko'paytirishga  olib  keldi.  Mexanizatsiyalashtirish,  boshlang'ich  davrlarda 

yaxshi  natija  beradi.  Yangi  texnika  va  texnologiyalarning  kirib  kelishi 

faqat  mexanizatsiyalash  bilan  chegaralanib  qolish  foydali  emasligi 

yangidan-yangi usullarni yaratish erasi boshlandi va bu davrda har xil uy-

---

 

 

20 

ro'zg'or buyumlari va ko'plab yangidan-yangi maishiy buyumlarga ehtiyoj 

ortaboshladi.  Bu  albatta,  buyumlarni  ko'plab  ishlab  chiqarish  kerakligini 

va  rivojlanish  darajasi  yuqori  bo'lgan  davlatlardagi  maishiy  muhitni 

butunlay 

o'zgartirish 

kerakligi 

sezila 

boshladi. 

Kompyuter 

texnologiyalarini  yaratilishi  bu  ishlarni  bajarishdagi  asosiy  vositaga 

aylandi.   

  Kompyuter  texnologiyalari    faqatgina  mexanizatsiyalashtirish 

ishlarinigina  o  'z  zimmasiga  olib  qolmasdan,  butunlay  katta-  katta 

sexlarnigina  emas,  balki  umuman  fabrika  zavodlarni  hamma  texnologik 

jarayonlarini  avtomatlashtirish  imkoniyatini  yaratdi.  Bu  esa  o'z  navbatida 

ko'plab ishchilarni jismoniy ish jarayonjdan qutqardi. 

Rivojlangan  davlatlarda  jismoniy  mehnatdan  bo'shagan  ishchi 

kuchlarini  yangi  texnologiyalarni  o'zlashtirishga  jalb  qilindi.Bundan 

tashqari, elektron sanoatini  rivojlantirishda foydalanildi. Ko'pchiligi aqliy 

mehnat  jabhasiga  ishga  o'tkazildi.  Rivojlanayotgan  davlatlar  uchun  bu 

jarayon  og'irroq  kechdi,  chunki  ko'plab  ishchilarni  bo'shatishga  to'g'ri 

keldi va bu ishsizlar sonini oshishiga olib keidi. 

 

Ishchi      kuchi    arzonlashib    ketdi.    Bu  esa  yangi  texnologiyaga  va 

sarmoyaga  ega  bo'lgan  ko'pgina  ishbilarmon  odamlarni  bu  yerga  ko’p 

ishchi kuchi talab qiladigan yig'ish sexlari va yig'ish konveyer liniyalarini 

olib  kelinishiga  sabab  bo'ldi.  Bunda  ishchilar  jismoniy  mehnatdan  xalos 

bo'lgan  bo'lsalar  ham,  uning  o'rniga  bir  xil  zerikarli  va  sur'ati  baland 

bo'lgan ishlarni bajarishlariga to'g'ri keldi. 

Ko'rinib turibdiki, bu ish turlarmi oshishiga olib keldi. 

Endi  aqliy  mehnat  bilan  hayot  faoliyati  xavfsizligi  o'rtasidagi 

bog'lanishlarni ko'rib  o'tamiz.  Ma'lumki,  aqliy  mehnat  bilan  bajariladigan 

ishlar  bu  uhiumiy  ma'lumotlarni  to'plash  ya.ularni  ishlatish  joylariri 

aniqlash  uchun  fikrni  bir  joyga  to'plash  hamda  aqlni  ishlatishni  taqozo 

qiladi. 

  Bu 

odam 

uchun 

eng 

kerakli 

bo'lgan 

harakatlanishni  

chegaralaganligi  sababli  yurak  qon-tomir  tizimining  ishini  og'irlashtiradi 

va  harakat  cheklangan  organizm  faolligiga  qarshilik  ko'rsatadi,  bu  esa 

odamni tushkinlikka tushishiga olib keladi va ish bajarilishiga ruhiy ta'sir 

ko'rsatadi. Bunda flkrlash qobiliyati, eslash qobiliyati va ma’lumot qabul 

qilish qobiliyatlari susayishi mumkin. 

  Hozirgi zamonaviy texhologiyalarda kelib, jismoniy mehnat deyish 

mumkin  bo'lgan  ishlar  deyari  yo'q.  Shuning  uchun  umuman  jismoniy  ish 

deb  belgilanadigan  ishlarni  quyidagi  ish  turlariga  bo'lish  cmumkin: 

anchagina 

bilak 

kuchini 

ishlatib 

bajariladigan 

ishlar;  

---

 

 

21 

mexanizatsiyalashtirilgan  ishlar;  sanoatda  yarim  avtoriiatlashtirilgari  yoki 

to'liq  avtomatlashtirilgan  ishlar;  ko'pchilik  bilan  bajariladigan  ish  turlari 

(konveyerlar);  masofadan  turib  boshqarish  yo'li  bilan  bajariladigan  ish 

turlari; aqliy mehnat.     

 Hozirgi  zamon texnika taraqqiyoti  yuqori bosqichlarga ko’tarilgan 

bo'lishidan  qat'i  nazar,  qo'l  mehnati  hali  hamma  jabhalarda  yo'qolib 

bormoqda  deb  aytish  ancha  qiyin.  Albatta  qo'l  kuchi  bilan  bajariladigan 

ishlar  inson  organizmi  tomonidan  ko'p  miqdorda  energiya  sarflanishini 

talab  qiladi.  Bu    jshlarni  mexanizatsiyalashtirish  esa  ishchi  kuchi  sarflab 

ishlahadigan  ba'zi  jarayonlarni  anchagina  qiyinlashtirilgan  programmalar 

asosida 

ishlashga 

olib 

keladi. 

Mexanizatsiyalashtirilgan 

sanoat 

korxonalarida endi qo’lning hamma muskullari kuchi sarflanmasdan, balki 

qo’l uchlaridagi muskullarning ishlash faolligi ortadi.  

Chunki  bunday  sharoitda  faqatgina  mexanizatsiyalashtirilgan 

vositalarning  boshqarish  tugmalarinigina  bosishga  to'g’ri  keladi  va  bu 

ishlar  tez  va  aniq  bajarilishini  talab  qilganligi  sababli  va  bundan  tashqari 

boshqarish  mexanizmlarida  bajarilayotgan  ishlar  murakkab  boshqarish 

pultlarida  amalga  oshirilsa,  bunda  juda  katta  miqdordagi  axborotlar 

majmuasidan  foydalanilsa,  bu  ishlarning bir  xilligi  va doimo  bir  xil  ishni 

qayta-qayta  bajarish  inson  organizmida  fikrlash  qobiliyati  susayadi, 

reaksiyasi tezligi pasayadi va juda tez toliqish boshlanadi.  

 Yarim  avtomatlashtirilgan  ishlab  chiqarish  jarayonida  odam 

bajarayotgan ishning tashqi tomonida faqat kuzatuvchi sifatida qatnashadi, 

chunki  boshqa  ishlov  berish  ishlarini  mexanizmlar  bajaradi.  Bu  yerda 

odamning  asosiy  vazifasi  mashina  bajara  olmaydigan  mayda-chuyda 

ishlarni bajarib, mashinaga xizmat ko'rsatish bolib qoladi: ishlov berilishi 

kerak  bo'lgan  materialni  mashinaga  o'rnatish,  mexanizmni  ishlatib 

yuborish,  tayyor  bo'lgan  mahsulotni  olish.  Bu  ishlardagi  asosiy  tavsif 

tomoni  ishlarning  doimo  bir  xilligi,  ish  bajarish  tempi  yuqoriligi,  ishda 

tezkorlik va ijodiy yondashish masalalari yo'qotiladi. 

 

 Ish faoliyatining  konveyer turida ish  mayda-mayda bo'lakchalarga 

bo'linib, bar bir bo'lakni bitta odam bajaradi va bunda kerakli mahsulotlar 

va  detallar  konveyer  yordamida    o'sha  ish  bajarilayotgan  joyga  yetkazib 

beriladi. Bu ish turida ishning ma'lum ritmga rioya qilinishi va bu ritmning 

juda tez kechishi va har bir bajariladigan operatsiya aniq tartibni va ketma-

ketlikni  talab  qilishi  ishchidan  maksimal  diqqatni  talab  qiladi  va  bu  ish 

turida  iloji  boricha  konveyer  tezligini  saqlash  talab  etiladi.  Bunda  bir  xil 

uncha katta bo'lmagan operatsiya doimo takrorlanganligi sababli, ishchini 

tezda  toliqishi  va  asab  tolalarining  tarang  tortilishiga  olib  keladi  va  bu 

. 

---

 

 

22 

asabiy  toliqish  salbiy  hodisalar  kelib  chiqishining  asosiy  omili 

hisoblanadi. 

Ish  bajarishning  masofadan  turib  boshqarish  turida  ish.  bajaruvchi 

kishi  ma’lum  bir  ishni  bajarish  uchun  emas,  balki  umumiy  texnologik 

jarayonning bir halqasiga aylanib qoladi. Bunda uning asosiy vazifasi pult 

yordamida texnologik jarayonga ta'sir ko'rsatishga tayyor holatda bo’lishni 

taqozo  qiladi.  Shuning  uchun  ishchi  doimo  biror  bir  vazifani  bajarishga 

tayyor  holatda  bo'lsa  ham,  uning  umumiy  fiziologik  faoliyatida 

chegaralanish  vujudga  keladi.  Demak,  masofadan  turib  boshqarish 

vazifasini  tez-tez  texnologik  jarayonga  aralashib  turilgandagina  odam 

ma'lum darajada o'z ishidan qoniqish hosil qiladi.  

Aqliy  mehnatni  bir  necha  turkumlarga  bo’lib  qarash  maqsadga 

muvofiqdir.  Bular:  operatorlik  ishlari,  boshqarish,  ijodiy,  tibbiyot 

xodimlarining    mehnati,  o'qituvchilar  mehnati,  o'quvchilar  va  studentlar 

mehnati sifatida tavsiflanishi mumkin.  

Masalan,  operatorlik  mehnati  umumiy  aqliy  mehnat  turlari  ichida 

katta  ma’suliyat  talab  qiladigan  va  nihoyatda  ko'p  miqdordagi 

ma'lumotlarni  o'ziga  jamlagan  holda  ma'lum  yechimga  kelishni  talab 

qiladigan  mehnat  turi  hisoblanadi.  Bu  albatta,  inson  organizmini  asabiy 

zo'riqishga olib keladi. Masalan, aviadispecherlarning mehnati haqida so'z 

yuritsak,  ularning  qanchadan-qancha  ma'lumotlarni  hisobga  olgan  holda 

ayrim  yechimga  kelishi  uchun  vaqt  chegaralangan  holatda  ma'um 

xulosaga  kelish  talab  etilishi,  albatta,  katta  ma’suliyat  va  qo'yilgan 

vazifani aniq bajarishga intilish asabiy zo'riqishga olib keladi. 

 

Boshqaruvchi  rahbar  xodimlarning  mehnatini  ham  xuddi  shu 

aviadispecherlar  xizmatiga  taqqoslash  mumkin,  chunki  bularning 

mehnatida  ham  ma'lum  bir  korxonaning  ish  faoliyatidan  kelib  chiqishi 

mumkin  bo’lgan  hamma  nosozliklarning  oidini  olish,  odamlar,    ya'ni 

ishchilar  o’rtasidagi  kelishmovchiliklar  bilan  bir  qatorda  texnologik 

jarayonlar  ishini  bir  maromda  olib  borish  va  umumiy  ish  faoliyatini  

boshqarish    qanchadan-qancha    asabiy  zo'riqishlarga  olib  kelishini 

tasavvur qilish mumkin. Bunda yana umumiy ishga javobgarlik hissi ham 

kelib qo'shiladi. 

O'qituvchilar  va  tibbiyot  xodimlarining  ishida  ham  o'ziga  xos  

xsusiyatlar  mayjud.  Bular  doimo  odamlar  bilan  muloqotda  bo'ladilar. 

Ularga  turli-tuman  ma'lumotlar  har  lahzada  kerak  bo'lib  turadi  va  buning 

ustiga vaqt tanqisligi holatida aniq bir yechimga kelish kerakligi ularning 

mas'uliyat  hissini  oshirib  yuboradi  va  bu  o'z  navbatida  asabiy  va 

emotsional zo'riqish paydo bo'lishiga olib keladi.  

---

 

 

23 

   Ijodiy  ish  mehnat  qilishning  eng  murakkab  formasi  hisoblanadi. 

Bu mehnatda, albatta, birinchidan katta bilim va yetarli darajadagi sohada 

bo'ladigan ma'lumotlar, fikrlash qobiliyati va eslash qobiliyati kabi asabiy 

zo'riqish  paydo  qiluvchi  xodimlar:  bular  ilmiy  xodimlar,  konstruktorlar, 

yozuvchilar  rassomlar  va  arxitektorlarning  mehnati  hisoblanadi.  Bunday 

mehnat turlari juda katta emotsional va  asabiy zo'riqishlarni talab qiladi. 

Bunday  mehnat  qiluvchilarda    texnokardiya  va  qon  bosimini  oshishi, 

kislorodga  organizm  talabining  oshishi,  tana  haroratining  oshishi  kabi 

funksional o'zgarishlar bo'lishi kuzatiladi.  

Odamning  ish  jarayonida  energiya  sarflashif  ishning  og'ir-

yengilligiga, ya'ni  muskul energiyasini sarflashiga, ishga taalluqli bo'lgan 

ma'lumotlarning  zarurligiga,  emotsional  zo'riqishning  darajasi  va  boshqa 

sharoitlarf  (havoning  harorati,  nisbiy  namligi  va  havo  harakati  tezligi)  ga 

ham  bog'liq  bo'ladi.  Masalan,  aqliy  mehnat  qiluvchilar  (o’qituvchilar, 

tibbiyot  xodimlar  va  muhandislar)  ning  bir  kecha-kunduz  davomida 

sarflagan energiyalari 10,5-11,7  MJ  ni,  mexanizatsiyalashtirilgan ishlarda 

va  xizmat  ko'rsatish  jabhalarida  jshlayotganlar  11,3-12,5  MJ  ni  va  og'ir 

mehnat qilayotganlar esa 16,3-18 MJ energiya sarflashi aniqlangan. 

  

   Mehnatda  energiya  sarflash  mehnat  qilish  holatiga  ham  bog'liq 

bo'ladi.  O'tirib  ish  bajarganda  umumiy  energiya  sarfiga  nisbatan  5-10% 

ortiq  energiya  sarflaydi.  Tik  turib  ishlaganda  10-25%,  majburiy  nobop 

sharoitda  esa  40-50%  ortiq  energiya  sarflanadi.  Aqliy  mehnat  qilish 

jarayonida bosh miya ishi uchun  sarflanadigan energiya  miqdori umumiy 

organizm sarfidan  15-20% ortiq bo'ladi (bosh  miya hajmi tana hajmining 

2%uni  tashkil  qiladi).  Aqliy  mehnat  jarayonida  sarflanadigan  energiya 

miqdori  odamning  asab-emotsional  holatiga  bog'liq  bo'ladi.  Masalan, 

o'tirib  ovoz  chiqarib  o'qish  jarayonida  energiya  sarfi  48%  ga  ortadi, 

ko’pchillikka  ma'ruza  qilgan  vaqtda  94%  ga  ortadi  va  hisoblash 

mashinalari  operatorlari  sarflagan  energiya  hajmi  60-100%  ga  ortishi 

kuzatiladi.