Kepler qonunlari I. Kepler kashf etgan sayyoralar harakatiga oid ta qonun. I. Keplerning "Yangi astronomiya" (1609) asarida uning qonuni bayon qilingan edi, 3-qonuni 1619-yilda kashf etildi
23
24
25
27.Kеplеr qоnunlаri Kepler qonunlari - I. Kepler kashf etgan sayyoralar harakatiga oid 3 ta qonun. I. Keplerning "Yangi astronomiya" (1609) asarida uning 2 qonuni bayon qilingan edi, 3-qonuni 1619-yilda kashf etildi.
1 - qo n u n . Har bir sayyora ellips boʻylab harakatlanadi, uning hamma sayyoralar uchun umumiy boʻlgan fokusida Quyosh yotadi. 2 — qonun. Quyoshdan sayyoraga oʻtkazilgan radius-vektor teng vaqtlar ichida teng yuzalar chizadi. Bu qonun sayyora harakat yoʻlidagi ixtiyoriy nuqtada oladigan tezlikni ifodalaydi. Unga muvofiq sayyoralar Quyoshga yaqin paytida tezroq harakat qiladi. 3-qonun. Sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish davri kvadratlarining nisbati ularning quyoshdan oʻrtacha uzoqligi kublari nisbatiga teng , yaʼni: NA (1) I.Nyuton tomonidan 1687-yilda aniqlashtirilgan bu qonunni quyidagi formula orqali yozish mumkin: (2) bunda Tt va T2 — ikki sayyoraning Quyosh atrofida haqiqiy (siderik) aylanish davrlari; M — Quyosh massasi; gp va pg2 — birinchi va ikkini sayyoraning massalari; ah va a2 — birinchi va ikkinchi sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish orbitalarining katta yarim oʻqlari. Keyingi tenglamadagi t va pg2 — sayyoralar massalari Quyosh massasi M ga nisbatan juda kichik boʻlgani uchun ularni hisobga olinmasa, (2) tenglama yuqoridagi (1) tenglama koʻrinishini oladi.
Elliptik orbita boʻylab harakatlanuvchi osmon jismlariga tegishli Keplerning uchinchi qonunini sayyoralar va ularning yoʻldoshlari hamda umumiy massa markazi atrofida elliptik orbitalar boʻylab harakatlanuvchi qoʻshaloq yulduzlarga qoʻllab, bu osmon jismlariga tegishli baʼzi kattaliklarni aniqlash mumkin. Xususan, bu qonun sayyoralarning massalarini Kuyosh massasiga nisbatan hisoblashga, shuningdek, kuzatishlar yordamida qoʻshaloq yulduzlardan birining ikkinchisiga nisbatan aylanish davrini aniqlash hamda ularning yillik parallakslarini oʻlchash asosida, ularning umumiy massalarini hisoblashga imkon beradi. Kepler oʻz qonunlari asosida sayyoralarning harakat jadvallarini tuzdi. Bu jadvallar 1627-yilda "Rudolf jadvallari" nomi bilan nashr qilindi. Aniqligi yuqori darajada boʻlgan bu jadvallardan astronomlar amaliy astronomiyada 17-, 18-asrlar davomida keng foydalanishgan. K. q. osmon mexanikasi fanining paydo boʻlishi va taraqqiyotida muhim oʻrin tutadi.[1]
28. Suyuqliklаrning stаtsiоnаr оqimi.Bеrnulli tеnglаmаsi Bernulli tenglamasi — gidrodinamikaning asosiy tenglamasi. Suyuqlik oqimi barqaror (statsionar) boʻlganda suyuqlikning oqish tezligi v bilan bosimi r orasidagi munosabatni ifodalaydi. Bernulli tenglamasi ga koʻra suyuqlik koʻndalang kesimi oʻzgaruvchan gorizontal quvurdan oqayotgan boʻlsa, quvurning tor joylarida suyuqlikning tezlign kattaroq, bosimi kichikroq va, aksincha, quvurning keng joylarida bosimi kattaroq, tezligi kichikroqboʻladi. Bernulli tenglamasi gidravlika masalalarini yechishda, mas, quvurning biror koʻndalang kesimidan vaqt birligida oqib oʻtayotgan suyuqlik (yoki siqilgan gaz) miqdorini hisoblashda ishlatiladi. Buning uchun Pito naychasi yordamida suyuqlikning bosimi aniqlanadi. Bernulli tenglamasi ning gidravlika va texnika, gidrodinamikada muhim ahamiyati bor. Hajm birligidagi suyuqlik energiyasining saqlanish qonunidan foydalanib D. Berpulli chiqargan (1738).
29. Suyuqliklаrdа vа gаzlаrdа Qоvushqоqlik. Puаzеyl fоrmulаsi. Ko‘tаrish kuchi Qovushoqlik. Puazeyl formulasi. Real gazlarda, normal bosim kuchlaridan tashqari,harakatlantiruvchi suyuqlik elementlari chegaralarida ichki ishqalanish kuchlari yoki qovushqoqlikning tangensial (o’rinma) kuchlari ham ta’sir qiladi.Bunday kuchlarning mavjudligiga oddiy misollarda ishonch hosil qilish mumkin.Chunonchi qovushqoqlik kuchlari yo’q deb,ideal suyuqlik uchun keltirib chiqarilgan Bernulli tenglamasi quyidagi natijalarga olib keladi:Agar suyuqlik o’zgarmas kesimli to’g’ri chiziqli gorizantal truba boyicha oqayotgan bo’lsa, statsionar oqim vaqtida suyuqlikning bosimi trubaning butun uzunligi boyicha bir xil bo’ladi.Haqiqatda suyuqlikning bosimi uning oqish yo’nalishida pasayib boradi.Oqishning statsionar bo’lishi uchun trubaning uchlarida doimiy bosim farqini u suyuqlik oqish vaqtida hosil bo’ladigan ichki ishqalanish kuchlari bilan muvozanatlashadigan bо‘lishi kerak. Ikkinchi misol sifatida aylanayotgan idishdagi suyuqlikni olib qarash mumkin.Agar suyuqlikka to’ldirilgan vertikal silindrik idish o’z o’qi atrofida tekis aylanma harakatga keltirilsa,suyuqlik ham asta-sekin aylana boshlaydi.
1.Real suyuqliklarda, normal bosim kuchlaridan tashqari,harakatlanuvchi suyuqlik elementlari chegaralarida ichki ishqalanishning yoki qovushoqlikning tangensial(o’rinma)kuchlari ham ta’sir qiladi.Bunday kuchlarning mavjudligiga soda misollarda ishonch hosil qilish mumkin.Chunonchi qovushoqlik kuchlari yo’q deb keltirib chiqarilgan Bernulli tenglamasi quyidagi natijaga olib keladi.Agar suyuqlik o’zgarmas kesimli to’g’ri chiziqli gorizantal truba boyicha oqayotgan bo’lsa,statsionar oqim vaqtida suyuqlikning bosimi trubaning butun uzunligi boyicha bir xil bo’ladi. Haqiqatda suyuqlikning bosimi uning oqish yo‘nalishida pasayib boradi. Oqishning statsionar bo‘lishi uchun trubaning uchlarida doimiy bosim farqini u suyuqliq oqishi vaqtida.hosil bo‘ladigan ichki ishqalanish kuchlari bilan ,muvozanatlashadigan qilib birday saqlab turish kerak.
2.Ichki ishqalanishning miqdoriy qonuniyatlarini topish uchun eng. sodda misoldan boshlaganimiz yaxshi. Orasida suyuqlik qatlami
