|
Сенсор-перцептив функцияларнинг қарииш. Кўриш функциясининг ёш даври динамикасига бағишланган қатор тадқиқотлар мавжуд бўлиб, америкалик психолог Крук тадқиқотининг маълумотларига қараганда, агар вақг ҳеч бир чекланмаса, кўрув стимулларини идрок қилиш 20—50 ёшли одамларда бир текис, аниқ ва тўғри амалга ошиши мумкин. Мабодо вақг чекланган бўлса, идрок қилинаётган жисм қисқа вақг намойиш қилинса, қўзғатувчининг кучи ўзгариб турса, ёшлар билан катталар ўртасида кескин фарқ вужудга келади. Оддий турмушда бу ҳол жисмларга узоқ муддат термулиш имконияти ва сунъий ёруғлиқдан фойдаланиш кўрув идроки пасайишининг олдини олади ва муваққат узилишни барҳам топтиради. Л.Е.Биррон ва Л.Ботвинник қуйидагича хулоса чиқардилар: сенсор ахборотни қайта ишлаш ва стимулларни баҳолаш учун кекса кишиларга кўп вақг керак. Кўриш пасайишининг иккита сабаби бўлиб, бири кўз гавҳарининг торайиши, иккинчиси кўз аккомодациясининг ёмон- лашувидир.
С.Паконинг фикрича, идрок қилинаётган объект ва унинг стимуллари қанчалик мураккаблашиб борса, тажрибада ёш даврининг фарқлари шунчалик ортиб боради.
Бир гуруҳ психологларнинг уқдиришича, идрок функциясидаги ёш даврига боғлиқ пасайишнинг асосий сабабларидан бири мия пўстининг гностик зонасидаги нейронлар миқдорининг кама- йишидир. У.Майлс ва А.Уелфорд унинг пасайишини айтганлар.
Эиштиш. Эшитиш қобилиятининг энг юқори даражаси 14—15 ёшларга тўғри келади, ундан кейинги камолот даврларида бироз пасайиш юз беради. Кўпгина олимларнинг фикрича, инсон ёшининг улғайиши билан эшитишнинг заифлашуви мўътадил ҳолат ҳисобланиб, организмнинг биологик қариши билан узвий боғлиқ равишда кечади. Ишлаб чиқаришдага кучли шовқин одамнинг эшитиш қобилиятини ёмонлаштиради. Эшитиш уқувини йуқотиш эркакларда аёлларга қараганда куп учрайди.
Таъм билиш сезгисида ҳам ёш улғайиши ва кексалик туфайли айрим ўзгаришлар вужудга келади. Масалан, нордон, ширин ва аччиқ- ни сезиш 50 ёшгача кескин ўзгар- маса-да, лекин ундан кейинш ўсиш даврида маза сурғичлари миқ- дорининг камайиши эвазига сезш чегараларининг кенгайиши содир бўлади.
Ҳид сезгирлигининг ўзгаришига асосий сабаб нерв учлари ва толаларида карахтликнинг бошланишидир. Бундан ташқари, ҳид билиш сезшрлиги камайишининг сабаблари ҳавонинг ифлосланиши, заҳарли ва кўланса ҳидш моддалар билан нафас олиш, чекиш, озиқ-овқатда А витамини етишмас- лигидир.
Кексайганда оғриқ ва тери-туюш сезгирлиги ҳам пасаяди. Тебраниш сезшрлиш ҳам ёш ўтган сари ёмонлашади, орқа миянинг орқа қисмларидаги дегенатив ўзгариш ана шу ҳолатни келтириб чиқаради.
3. Кексайиш давридаги шахс психологияси
Кексайиш даврига 61(56)—74 ёшли эркак ва аёллар кирадилар. Бу даврдаги кишилар хилма-хил хусусиятлари, шахслараро муносабатлари билан бошқа ёш даврлардагилардан ажралиб туради. Мазкур ёшдагиларни шартли равишда иккита катта гуруҳга ажратиш мумкин: а) мутлақо истеъфога чиққан, ижтимоий фаол бўлмаган эркак ва аёллар; б) нафақахўр эркак ва аёллар, лекин ижтимоий ҳаётнинг у ёки бу жабҳаларида фаолият кўрсатаётган кексалик аломатлари босаётган одамлар. Уларнингҳис-туйғулари яшаш тарзига мувофиқ намоён бўлади. Уларнинг ҳис-туйғулари вужудга келиши жиҳатдан икки хилдир: 1) барқарор кайфият, ҳотиржамлик туйғусига эга бўлган, ўз қадр-қимматини сақлаётган, нуфуз талаб эркак ва аёллар; б) кайфияти барқарор, осойишта хулқ-атворли, оила муҳитининг сардорига айланган, табиат ва жамият гўзалликларидан баҳраманд бўлаётган, ижтимоий фаолиятдан қарийб узоқлашган, қарилик гаштини сураётган кишилар. Уларнинг бир гуруҳи моддий бойликни маънавият билан қўшиб олиб боришга интилсалар, бошқалари тўпланган моддий бойлик билан қаноат ҳосил қилувчилар, қолган умрини хотиржам, заҳмат чекмай ўтказишга аҳду паймон қилган эркак ва аёллардан иборатдир. Мазкур ёшда юзага келадиган инқироз ҳам мана шу иккала омилнинг маҳсули ҳисобланади.
Кексайиш даврида биологик органнинг заифлашуви психик жараёнларнинг ҳам ўзгаришига олиб келади. Руҳий кексайиш аломатлари аёлларда эртароқ пайдо бўлади. Эркак ва аёллар ўрта- сидаги фарқлар борган сари яққол кўзга ташлана бошлайди. Бу фарқлар билиш жараёнлари (сезги, идрок, хотира, тафаккур), ахлоққача (фаросатлилик, ҳушёрлик, ҳозиржавоблик, топқирлик) ва ақл-заковат (ақл, билим, ижтимоий тажриба, маҳорат, ижодий фаолият, барқарор малака) каби руҳий ҳолатларда ўз аксини топади. Аёлларнинг заифа деб номланиши ҳам бежиз эмас, чунки жисмоний заифлиқдан ташқари бошқа руҳий кечинмаларда ҳам беқарорлик сезилиб туради (кўз ёши қувончдан бўлса — ироданинг заифлигини кўрсатади, ғам-ғусса, ўкиниш, туғён сабабли бўлса ҳис-туйғуни бошқариш имконияти йўқлигини кўрсатади). Аёлларнинг табиий азобдан (туғиш, бола тарбияси) ташқари хизмат, оила ташвиши, юмуши, меҳр-муҳаббатга оташлиги, нозик қалби ташқи қўзғатув- чиларга тез жавоб берувчанлиги жиҳатдан эртароқ қаришга олиб келади (асаб системасининг бузилиши, иродавий зўриқиш, ақлий танглик ҳолатлари).
Психологлар кексайиш давридаги эркак ва аёлларнинг руҳий дунёсини ўрганиш бўйича тадқиқот ишлари олиб борганлар. Америкалик В.Шевчук мазкур ёшдаги одамларнинг ижтимоий фаолиятда қатнашиши хусусиятини текшириб, 65 ёшлиларнинг 24,1 фоизи, 70 ёшлиларнинг 17,4 фоизи, 75 ёшлиларнинг 7,7 фоизи ижтимоий фаолиятдан воз кечганлигини аниқлаган. Олий мактаб муаллимларининг илмий маҳсулдорлиги динамикасини тадқиқ қилган М.Д.Александрова математика, физика, биология, психология ва бошқа соҳаларнинг вакиллари ўртасида кексайишнинг биринчи босқичида (61—66 ёшларда) бир оз фарқ мавжуд бўлса-да, унинг иккинчи босқичида (67-72 ёшларда) ўша тафовут ҳам йўқолиб боришини таъкидлавди. Л.И.Захарова эса кексайиш давридаги эркак ва аёлларнинг олий нерв фаолиятини текшириб, уларда рангларни кўриш майдонининг чегараси учун қуйидагилар муҳим роль ўйнашини уқтиради: 1) кўриш йўллари анализатори чекка қисмларининг ҳолати; 2) марказий нерв системасининг умумий фаоллиги; 3) инсоннинг ёши; 4) кўриш анализаторининг фаолият кўрсатиш шароити; 5) инсоннинг жинси.
Америкалик психолог Д.Векслер кексайишда ақлни ўлчаш учун 1939 йилда махсус тест ишлаб чиққан ва "Катта кишилар ақлини ўлчаш ва баҳолаш" номли китобида тест ўтказиш усулиятини батафсил баён қилган.
Д.Векслер тавсия қилган формулага биноан ҳар қандай ёшдаги шахснинг акдий камолот даражасини мазкур ёшга муносиб тарзда ишлаб чиқса бўлади. Бунинг учун муаллиф ақл коэффициенти атамасидан фойдаланади:
Do'stlaringiz bilan baham: |
