Kegl cc pechat indd

14. Bir jinsli materialdan qirqib olingan jism rasmlarda ko‘rsatil 
ganidek 
osib qo‘yildi. Ulardan qaysi biri shu holatda qoladi?
  
A) 
B) 
C) 
D)
15. Bukilmaydigan metalldan tay yor langan bir jinsli sterjen rasmda ko‘rsa-
tilgan shaklda. Uning massa markazi qaysi joyi da bo‘lishi mum kin?
L
K
M
A) K nuqtada. 
B) L nuqtada. 
C) M nuqtada. 
D) K–L orasida.
YAKUNIY SUHBAT
Bunda Siz III bobda o‘rganilgan asosiy fizik tushunchalar, qoidalar 
va qonunlarning qisqacha mazmuni bilan tanishasiz.
Massa 
markazi Jismning barcha massasi to‘plangandek bo‘lgan va shu 
nuqtadan osib qo‘yilganda farqsiz muvozanatda qoladigan 
nuqta. Bir jinsli jismlarning (m. shar, sfera, doira va h.k.) 
massa markazlari ularning geometrik markazlari bilan 
ustma-ust tushadi.
Muvozanat 
turlari
Jismni muvozanat holatidan chetga chiqarilganda: a) uni 
dastlabki vaziyatiga qaytaruvchi kuch hosil bo‘ladigan 
muvozanat  turg‘un muvozanat; b) yanada uzoqlashtiradigan 
kuch hosil bo‘ladigan muvozanatga turg‘unmas muvozanat; 
d) hech qanday kuch hosil bo‘lmasa farqsiz muvozanat 
deyiladi.

---

100
Kuch momenti M = F · l formula bilan aniqlanuvchi fizik kattalik. F  –  kuch; 
l 
 
– 
 
kuch yelkasi bo‘lib, aylanish o‘qidan kuch qo‘yilgan 
nuqtagacha bo‘lgan eng qisqa masofa.
Oddiy mexa-
nizmlar (blok, 
qiya tekislik, 
vint, pona, 
chig‘iriq)
Kuch yo‘nalishini o‘zgartirish, kuchdan yutish uchun 
foydalanila digan mexanik mexanizmlar.
Blok  –  qirrasi  ariqchali  g‘ildi rak bo‘lib, undan ip o‘tka-
zilgan.  Ko‘char va ko‘chmas holatda 
ishlaydi. Ko‘chmas blok faqat kuch 
yo‘nalishini o‘zgartirib beradi.
Ko‘char blok kuchdan 2 marta 
yutuq beradi. Ko‘char va ko‘ch-
mas bloklar 
dan tashkil topgan 
tizimga  polispast deyiladi. Qiya 
tekislikda yuk 
ni ko‘ta 
rishda ta’-
sir etuvchi F kuch F  =
mg bilan 
aniqlanadi. Vintlar ham kuchdan 
yutuq berganligidan «domkrat» sifa 
tida ishlatiladi. Pona 
uch burchak shaklida bo‘lib, katta ko‘n 
dalang kesim yuzali 
qis mi ga  F  kuch ta’sir ettirilganda, un 
dan  F
1
 kuchlarni 
olish mumkin. Chi 
g‘i riqda kuchdan yutuq olish 
 marta 
bo‘ladi.  R  –  chig‘iriq  baraba nini aylan 
tiruvchi dastak tirsa-
gining uzunligi; r  –  arqon  o‘raluv chi ba 
raban radiusi. Bir 
nechta chig‘iriqdan iborat tizim lebyodka deyiladi.
Richag
Qo‘zg‘almas tayanch atrofida aylana oladigan qattiq jism.
Richagning muvozanat sharti 
F
1
 · 
l
1
=F
2
 · 
l
2
 Arxi 
med tomoni-
dan to 
pil gan. Richagdan og‘ir 
yuklar ni ko‘tarishda kuchdan 
yutish uchun foy da laniladi. 
Mexanika ning 
oltin qoidasi
Har qanday mexanik mexanizm kuchdan necha marta 
yutuq bersa, yo‘ldan shuncha marta yutqazadi. Hech 
qanday mexanizm ishdan yutuq bermaydi.
Mexa  nizm lar-
ning foydali 
ish koeffitsi-
yenti
Foydali ish (A
f
) ning umumiy ish (A
u
)ga nisbati bilan 
o‘lchanadigan kattalik mexanizmning foydali ish 
koeffitsiyenti (FIK) deyiladi. 
 · 100%. Har qanday 
mexanizmning FIK 100% dan kichik.

---

101