Kegl cc pechat indd

Amaliy topshiriq
Yuqoridagi usul bilan tugma, choy qo 
shiq chasi va shunga 
o‘x shash narsalar zichligini aniqlang. Zichlikni aniqlash yo‘li 
bilan tilla taqin 
choqlarning haqiqiy 
ligini tekshirish mumkinligini 
yodingizda tuting!

---

35
1-jadval
Qattiq jismlar
g/sm
3
Suyuqliklar
g/sm
3
Gazlar
g/sm
3
Muz
0,9
Benzin
0,71
Vodorod
0,00009
Deraza oynasi 
2,5
Spirt
0,79
Tabiiy gaz
0,0008
Alyuminiy
2,7
Kerosin
0,8
Azot
0,00125
Po‘lat
7,8
O‘simlik yog‘i  0,9
Is gazi
0,00125
Mis
8,9
Sut
1,03
Kislorod
0,00143
Kumush
10,5
Dengiz suvi
1,03
Karbonat 
Oltin
19,3
Asal
1,35
angidrid
0,00198
Platina
21,5
Sulfat kislotasi
1,8
Iridiy
22,4
* Suyuqliklar hajmi litrda berilsa, 1 litr = 1 dm
3
 = 0,001  m
3
 orqali hisoblanadi.
Masala yechish namunalari
1. Hajmi 2 sm
3
 bo‘lgan tilla bilaguzukning massasi qancha bo‘ladi?
B e r i l g a n:
F o r m u l a s i:
Y e c h i l i s h i:
V = 2  sm
3
 = 19,3  g/sm
3
bundan
m 
· V.
m = 19,3
· 2  sm
3
 = 38,6  g.
Topish kerak
m = ?
Javobi: m = 38,6  g.
2. Massasi 100 g bo‘lgan alyuminiy buyumning hajmi qancha bo‘ladi?
B e r i l g a n:
F o r m u l a s i:
Y e c h i l i s h i:
m = 100  g

al
 = 2,7  g/sm
3
bundan
.
37,037 sm
3
.
Javobi: V = 37,037  sm
3
.
Topish kerak
V = ?
Vatandoshlarimiz Beruniy va Abdu 
rah mon Hozin turli 
moddalarning zich 
liklarini juda aniq o‘lcha 
ganlar. Beru 
niy turli 
shakldagi moddalarning hajmini o‘l 
chash uchun maxsus asbob yasagan 
(18-rasm). Bunda hajmi o‘lchanishi kerak bo‘lgan jism idishdagi suvga 
(1) botirilgan. Shunda jism hajmiga teng miqdordagi suv (2) jo‘mrak 
orqali (3) kosa 
chaga oqib tushgan. Beru 
niy suvdan yengil bo‘lgan 
mum, sham va yog‘och kabi jismlarning zichligini ham aniqlagan. 
Chuchuk va sho‘r suvlarning zichliklarini aniqlab, ularni qo‘llash 
borasida ham fikrlar aytib o‘tgan.

---

36
Umar Xayyomning shogirdi Abul-Fatx Abdu-
rahmon al-Mansur al-Hozin Marv shahrida 
tu g‘ilgan. U o‘zining «Donolik tarozusi» deb 
atalgan kitobi va astronomik jadvali (1120-yil) 
bilan mashhurdir.
18-rasm.
Beruniy «Hindiston» asarida «bun 
day joylarning (daryolarning den-
gizga quyi 
 la digan joyi) kemalar uchun xavfli bo‘lishi, undagi suvning 
mazasi jihati dandir, chunki mazali (chuchuk) suv, og‘ir narsalarni sho‘r 
suv ko‘targan 
day ko‘tara olmaydi» deb ta’kidlaydi. Abdurahmon Hozin 
jismlarning zichli 
gini yanada aniqroq o‘lchash uchun maxsus tarozi 
yasaydi (19-rasm).
19-rasm.
   
1. 100 g shakarning va undan qilin 
gan qandning hajmini solish-
tiring.
2. Shakarli choyning zichligini sha 
karsiz choyning zichligi bilan 
solish tiring (tajriba o‘tkazib ko‘ring).
3. 1  kg/m
3
 necha g/sm
3
 bo‘ladi?
4. 1 litr o‘simlik yog‘ining massasi necha kg bo‘ladi?

---

37