Kegl cc pechat indd

erkin elektronlar
ga aylanadilar (89-
rasm).
Shu sababli 
elektr toki mavjud bo‘lishining birinchi sharti 
moddada erkin elektronlarning mavjud bo‘lishidir
.
Elektr tokining yo‘nalishi sifatida tarixan musbat zaryadlangan 
zarralarning yo‘nalishi qabul qilingan 
(89-rasm).
Erkin harakatda bo‘lgan zarralarning bir tomonga harakatlanishi 
uchun ularni bunday harakatga majburlovchi kuch kerak bo‘ladi. 
Bunday majburlovchi kuch tok manbalari yordamida hosil qilinadi.
XVIII asr oxirigacha olimlar «elektr»ni asosan ishqalanish orqali 
hosil qilganlar. XVIII asr oxiriga kelib elektr hodisalarini o‘rganishda 
katta burilish ro‘y berdi. Italiyalik olim A. Volta mis va rux plastinalari 
orasiga kislota shimdirilgan mato qo‘yilsa, mis plastina musbat isho-
rada, rux plastina manfiy ishorada zaryadlanib qolishini aniqlaydi. 
Bu plastinalarni bir-biriga o‘tkazgich orqali ulansa elektr toki o‘tishini 
kuzatadi.
Shunday qilib birinchi 
tok manbai
ixtiro qilinadi.
Volta manba tokining kuchini oshirish uchun mis va rux 
plastinalarini doira shaklida qirqib, orasiga kislota shimdirilgan matoni 
qo‘yadi va ularni ustuncha shaklida taxlaydi. Bu manba «Volta ustuni» 
deb ataldi hamda elektr va magnit hodisalarini o‘rganishda katta rol 
o‘ynadi (90-rasm).
Volta ustunida zaryadlarning ajralishi kimyoviy reaksiyalar natijasida 
bo‘ladi (batafsil yuqori sinflarda o‘rganiladi). Kimyoviy reaksiyalarga 
asoslangan tok manbalarini 
galvani elementlar
deyiladi. Galvani 

---

123
elementlar kundalik hayotda keng qo‘llaniladi. Galvani elementlardan 
ma’lum muddat ishlatilganidan so‘ng tashlab yuboriladiganlarini 
batareyalar 
(91-rasm), qayta zaryadlab ishlatiladiganlarini