Касимова Гуляр Ахматовна

1.1.5. -жадвал 
 Аҳоли турмуш сифатининг таркибий тузилиши
29
Аҳоли турмуш сифатининг таркибий тузилиши 
Аҳоли турмуш сифатининг объектив 
кўрсаткичлари
Аҳоли турмуш сифатининг 
субъектив кўрсаткичлари 
✓
аҳолини ижтимоий ҳимоялаш даражаси 
ва сифати
 
✓
аҳолининг келажак ҳаётга 
бўлган ишонч даражаси
 
✓
аҳоли даромадлари даражаси 
✓
аҳоли маданияти ва ахлоқи 
даражаси ва сифати 
✓
озиқ-овқат махсулотлари истеъмоли 
даражаси 
✓
аҳолининг хаётдан қониқиш 
даражаси ва сифати 
✓
ноозиқ-овқат маҳсулотлари истеъмоли 
даражаси ва сифати 
✓
✓
аҳолининг яшаш 
шароитларидан қониқиш 
даражаси ва сифати 
✓
хизматларнинг истеъмоли даражаси ва 
сифати 
✓
аҳолининг макродаражадаги
ижтимоий психологик ва 
иқтисодий муносабатлар
даражасидан қониқиш 
даражаси 
✓
уй жой билан таъминланиш даражаси ва 
сифати, 
✓
ижтимоий инфраструктура билан 
таъминланиш даражаси ва сифати 
✓
туғилиш даражаси ва сифати, 
✓
аҳоли саломатлик даражаси ва сифати 
✓
аҳоли таълим даражаси ва сифати 
✓
аҳолининг иш билан бандлик даражаси 
Аҳоли турмуш даражасининг БМТ томонидан тавсия этилган 
кўрсаткичлари тизими ўз ичига қуйидагиларни олади: туғилиш ва ўлим
даражаси ҳамда бошқа демографик кўрсаткичлар; ҳаёт кечиришнинг 
санитария-гигиена шароитлари; озиқ-овқат товарларини истеъмол қилиш 
даражаси; турар-жой шароитлари; меҳнат қилиш ва бандлик шароитлари; 
аҳолининг даромадлари ва харажатлари; ҳаёт кечириш қиймати ва 
истеъмол нархлари; транспорт воситалари; маданият ва дам олишни 
ташкил этиш; ижтимоий таъминот. 
29
Вахабов А. Аҳоли турмуш даражасини оширишнинг концептуал жиҳатлари. Иқтисодиётни 
модернзациялаш шароитида ижтимоий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишлари. Республика 
илмий-амалий анжуман материаллари тўплами. –Т.6: 2011. –Б.5. 

---

24 
Ҳар қандай жамиятда шундай шахслар тоифаси доимо мавжудки, улар 
объектив сабабларга кўра (ёши, соғлиғи, ишсизлиги) ишлаб чиқаришда 
иштирок эта олишмайди. Шунинг учун уларни ижтимоий жиҳатдан 
ҳимоялашни давлат ўз зиммасига олади, мамлакатда яратилган ЯИМнинг 
бир қисми улар фойдасига қайта тақсимланади. АҚШнинг «Ижтимоий 
ҳимоя тўғрисида»ги Қонуни (1935 йил) кексалик, ўлим, ногиронлик ва 
ишсизликдан мажбурий суғурталаш институти фаолиятининг ҳуқуқий 
асосларини белгилаб берди, мазкур қонун мамлакат учун янгилик бўлган. 
Тез орада бу атама дунёнинг кўпгина мамлакатларида ва ХМТда кенг 
қўлланила 
бошланди, 
чунки 
қонун 
кексалар 
ҳамда 
меҳнатга 
қобилиятсизларга ёрдам бериш миллий дастурлари ва тизимини ташкил 
этиш муаммосининг моҳиятини содда ва тушунарли тарзда ифодалади.
ХМТ, Жаҳон Соғлиқни Сақлаш ташкилоти, Халқаро ижтимоий 
таъминот ассоциациясининг ижтимоий суғурталаш ва ижтимоий ёрдам, 
ишлаётганларга 
меҳнатга 
қобилиятсизлик 
ҳолларида 
энг 
кам 
даромадларни кафолатлаш бўйича, шунингдек, меҳнат шароитлари ва уни 
муҳофазалаш, иш ҳақи соҳасидаги конвенциялар ва тавсияларни ишлаб 
чиқиш ҳамда қабул қилишда «ижтимоий ҳимоя» тушунчанинг доираси 
анча кенгайтирилди. ХМТнинг бу соҳадаги "Ижтимоий таъминотнинг 
минимал меъёрлари тўғрисида" 102-сонли Конвенция (1952); "Ижтимоий 
таъминот соҳасидаги тенг ҳуқуқлилик тўғрисида" 118-сонли Конвенция 
(1962); "Кекса меҳнаткашлар тўғрисида" 162-сонли Конвенция (1980); 
"Ижтимоий таъминот соҳасида ҳуқуқларни сақлаш тўғрисида" 157-сонли 
Конвенция (1982) ва бошқа халқаро ҳужжатлар қабул қилинди.
Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш – давлатнииг аҳолига ҳаёт фаолияти 
учун яратилган шарт-шароитларини таъминлайдиган бевосита мақсадли 
кафолатлар тизимидир. Ижтимоий таъминот – бу фуқаролар учун нохуш 
вазият юзага келганда пенсиялар, нафақалар ва ижтимоий хизматлар 
кўринишида давлат қўллаб-қувватлашини кафолатлайдиган тақсимот 
шаклидир.
Замонавий иқтисодиётга ўтиш учун шундай самарали тизим 

---

25 
зарурки, ҳар бир фуқаронинг меҳнат салоҳияти, унинг ижтимоий-
иқтисодий мақоми, жинси, қайси ижтимоий-иқтисодий гуруҳга 
мансублигидан қатьи назар, давлат томонидан тақдим этиладиган 
ижтимоий хизматлардан фойдаланиш имкониятига эга. Ижтимоий 
кафолатларни яратиш, меҳнатнинг манфаатли бўлишини кучайтириш 
ислоҳотларни ўтказиш учун мустаҳкам ижтимоий таянч бўлади, улар 
муқаррарлигининг гарови бўлиб хизмат қилади. Жамиятда аҳолини 
ижтимоий химоялаш чора-тадбирлари инсон учун, унинг ҳаёти фаровон 
бўлиши ва эҳтиёжлари рўёбга чиқишига шароит яратиш учун амалга 
оширилади. 
Республикамизда пенсиялар, нафақалар, ижтимоий ёрдамнинг бошқа 
турларининг миқдори расман белгилаб қўйилган тирикчилик учун зарур энг 
кам миқдордан оз бўлиши мумкин эмас
30
. Пенсия – белгиланган пенсия 
ёшига етганида, ногиронлик юз берганда, боқувчиси йўқотилганда, 
шунингдек белгили муддат хизмат қилгани учун ва давлат олдида алоҳида 
хизматлари учун фуқароларнинг давлат ёки собиқ ходимларнинг собиқ иш 
берувчилари 
томонидан 
мунтазам 
пул 
даромадлари 
билан 
таъминланишидир.
Кексаларга муносиб турмуш ва фаолият шароитларини вужудга 
келтириш вазифасининг ижобий ҳал этилиши айнан пенсия таъминоти 
тизими тараққиётига боғлиқ. “Аҳолини турмуш даражасини ошириш ва 
аҳолини ижтимоий ҳимоялаш давлатнинг асосий функцияларидан бири 
ҳисобланади. Бозор ўз-ўзидан мазкур соҳани тартибга сола олмайди, 
шунинг учун бу соҳани тартиблашни давлат ўз зиммасига олади. 
Давлатнинг ижтимоий сиёсатдаги устуворларини тўғри белгилаб 
олмаслиги, 
фуқаролар 
ўртасидаги 
ижтимоий 
зиддиятларни 
кескинлаштириши мумкин.
«Мамлакатимизда ривожлантириш, янгилаш ва модернизация қилиш
бўйича танланган стратегимизни ... амалга ошириш натижасида