Bog'liq Madinabonu Nomonjonovna ILMIYDISSERTATSIYA ISHI. 2M-20 (2)
2.1.1-rasm. Adras matosidan namuna. To’qimachilik materialshunosligini rivojlanishi to’qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish sanoatini takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan. Sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun tolalarni tuzilishi, xususiyatlarini o’rganish ehtiyoji vujudga kelgan. XVI asr boshlarida Leonardo da Vinchi kemalarida ishlatiladigan arqonlarning namligini, yo’g’onligini va ishqalanishga chidamliligini o’rgangan. XVII asrning ikkinchi yarmida ingliz olimi Robert Guk deformatsiyasining
kuchlanishi bilan proporsionalligi to’g’risidagi mashxur qonunni yaratgan. XVIII asr boshlarida qator davlatlar tomonidan to’qimachilik xom ashyolari xususiyatlariga nisbatan maxsus talablar qo’yiladi. Bu shu davrda xom ashyo xususiyatlari tashqi ko’rinishi bo’yicha aniqlansa ham, ularning sifatini yaxshilashga va samarali foydalanishga yordam bergan. XVIII asr o’rtalarida qator davlatlarda og’irlik usuli orqali iplarning ingichkaligi aniqlangan. Natijada “Metrik nomer” degan ibora va ko’rsatkichlar vujudga kelgan. 1750 yilda Tyurin (Italiya) shahrida tabiiy ipakning namligini aniqlash uchun dunyo bo’yicha birinchi “Konditsion” laboratoriya tashkil etilgan. XVIII asrda ingliz olimlari paxta tolasini navlarga ajratish usulini tavsiya etishgan.
“Izmir” matosi: Viskoza(izmir) yumshoq va nozik mato bo'lib, u deyarli g’ijimlanmaydi, tanaga yoqimli mato bo’lib va elektrlashmaydi. Viskoza (lotin viscosus — yopishqoq) - tabiiy tsellyulozani qayta ishlash natijasida olingan sun'iy toladir.
Viskoza tolasi paxta tabiiy tolasiga o’xshash tarkibga ega va shu bilan birga gigroskopiklik xususiyatiga ega. Havoni yaxshi o’tkazadi.
“Lavsan” matosi: Lavsan - sintetik tola bo'lib, termoplastiklar guruhiga kiradi. Material tashqi ta’sirga bardoshli bo’lib, matoga yomon ta'sir qiluvchi moddalarga chidamli. Shuning uchun u nafaqat to'qimachilik sanoatida, balki boshqa sohalarda, masalan, tibbiyot va mashinasozlikda ham qo'llaniladi. Lavsan - bu termoplastikaning turlaridan biri bo'lgan, neft mahsulotlaridan tayyorlangan sintetik materialdir. Polyester tolalar guruhiga kiradi. Tolaning kimyoviy nomi polietilen tereftalatdir.
Polyester - molekulalar murakkab guruhlar bilan bog'langan yuqori molekulyar birikmalar. Polietilen tereftalat-eng ko'p ishlatiladigan polyester. Moddaning molekulalari qattiq, juda uzun shaklga ega. Lavsan tolalari silliq yuzaga ega bo'lgan iplar, yumaloq kesma, yengil porlash kabi ko'rinadi. Ipning qalinligi uning ishlatilish sohasiga bog'liq.
Polyester-molekulalar murakkab guruhlar bilan bog'langan yuqori molekulyar birikmadir. Polietilen tereftalat - eng ko'p ishlatiladigan polyester hisoblanadi. Moddaning molekulalari qattiq, juda uzun shaklga ega bo’ladi. Lavsan tolalari silliq yuzaga ega bo'lgan iplar, yumaloq kesma, yengil porlash kabi ko'rinadi. Ipning qalinligi uning maqsadiga bog'liq.
Lavsan matosining xususiyatlari:
Gigroskopikligi. Past: lavsan suvga chidamli. U deformatsiyalanmaydi va suvdagi xususiyatlarni o'zgartirmaydi.
Formaga chidamliligi. Lavsan yuqori haroratga duch kelganida qisqarmaydi.
Elastikligi. Elastikligi yuqori. Voloknolari cho'ziladi va keyin avvalgi shakliga qaytadi.
Kislotaliligi. Organik erituvchi va gidroksidi kabi kimyoviy moddalarga qarshiligi yaxshi.
Ultra fialet nuriga qarshiligi. Yuqori.
Kuch. Yuqori: mato yirtilib ketmaydi, jismoniy ta'sirga chidamli.
Issiqlik izolyatsiyasi xususiyatlari. Oliy: materiallar issiqlikni saqlaydi.
Havo o’tkazuvchanligi past. Past.
Yonish paytida reaktsiya hosil qilishi: Oq alanga hosil qilib yonadi va qora tutun hosil bo'ladi.
Antibakterial xususiyatlari. Lavsan tolalarida hech qanday zamburug'lar va bakteriyalar rivojlanmaydi. Shuning uchun ham lavsan matosi tibbiyot halatlarini ishlab chiqarishda keng qo’llanilib kelinadi.
Bo’yalishdagi qiyinchiliklar: lavsan bo’yoqlarni o’zidan o’tkazmaydi. Shuning uchun uni faqat kimyoviy moddalar bilan bo'yash mumkin.
