“Kasbiy ta`lim” kafedrasi

 
4.
 
Muvaffaqiyatga 
intilish 
hamda 
mag‘lubiyatdan  qochish  motivlari, 
tavakkalchilik psixologiyasi. 
 

---

50 
 
 
 
 
Odamlarning  mehnatga  ichki  psixologik  motivatsiyasi  ularning  professional 
xulq-atvorining  mazmunan  boy  bo‘lishini,  kasbga  nisbatan  ongli  va  to‘g‘ri 
motivatsiyaning  shakllanishini  ta’minlaydi.  Shu  o‘rinda  mashhur  psixolog  Abraam 
Maslouning 
motivlar 
ierarxiyasi 
hamda 
D.Maklellandning 
motivatsiya 
konsepsiyalari katta ahamiyatga egadir.  
D.Makklellandning motivatsiya nazariyasida esa uch turli ehtiyojlar va ularga 
mos motivlar ajratilgan: xukmronlik qilish ehtiyoji, muvaffaqiyatga erishish ehtiyoji 
va  aloqadorlikka  sazovor  bo‘lish  ehtiyoji.  Har  bir  ehtiyoj  turi  o‘ziga  xos  turtkiga 
sabab  bo‘ladi  va  ularning  har  birida  shaxsning  tavakkal  qilishi  darajasi  turlicha 
bo‘ladi. 
Masalan,  xukmronlik  qilishga  nisbatan  ehtiyoj  orttirilgan,  hayot  mobaynida 
shakllanadigan  bo‘lib,  bunda  ta’lim  va  tarbiyaning  roli  katta  va  inson  o‘zgalar 
faoliyatini nazorat qilish, ularga ta’sir ko‘rsatishni istayveradi. SHu boradagi yuqori 
motivatsiyaga  ega  insonlarni  muallif  ikki  guruhga  bo‘ladi.  Birinchi  toifa 
xukmronlikka  hokimiyatga  qiziqqani  uchun  intiladi,  chunki  ular  uchun  o‘zgalar 
ustidan  nazorat  qilish  jarayoni  juda  qiziqarli  va  ular  shuni  istaydilar.  Bunday  toifa 
uchun  korxonaning  manfaati,  uning  maqsadlari  ahamiyatsiz,  muhimi  kimlarnidir 
ustidan boshliq bo‘lish g‘oyasidir.  
Ikkinchi  toifa  odamlar  uchun  jamoa  manfaatlari  va  unga  erishish  yo‘lidagi 
ishlarni ko‘pchilik bo‘lib xal qilish muhim. Lavozimga erishgach, bundaylar darxol 
guruh  yoki  jamoa  bilan  kelishib,  hamkorlikda  umumiy  vazifalarni  xal  qilishni 
boshlaydi  va  o‘zi  ham  muammolarni  echish,  qarorlar  qabul  qilishda  bevosita  faol 
ishtirok  etadi.  Bunda  o‘zining  shaxsiy  manfaatlarini,  obro‘  qozonish  kabilarni  u 
keysingi o‘rinlarga qo‘yadi. 
Muvaffaqiyatga  erishish  ehtiyoji  boshlagan  ishni  samarali  ado  etish  yo‘li 
bilan qondiriladi. Bunday inson o‘z oldiga murakkab masalalarni qo‘yib, uni yaxshi 
bajarib,  o‘zgalar  e’tirofiga  intiladi.  Agar  u  rahbar  bo‘lsa,  o‘zi  tashabbus  ko‘rsatib, 
so‘ngra  niyatiga  etish,  kam  tavakkal  qilib,  oqilona  yo‘llarni  belgilashni  nazarda 
tutadi. Agar rahbar nimadandir xavotirlansa, tavakkal qilishi darajasi yuqori bo‘lsa, 
tashabbus ko‘rsatadi, lekin bajarishni boshqalarga yuklab, o‘zi chetda turishni afzal 
ko‘radi. Asosiy niyati nima qilib bo‘lsa ham o‘z obro‘siga putur etkamaslik. 
 
 Psixologik nuqtai  nazaridan  D.Makklellandning nazariyasiga yaqin nazariya 
Dj.Atkinsonnikidir.  Uning  fikricha,  muvaffaqiyatga  erishish  ehtiyoji  boshqa  bir 
ehtiyoj  –  mag‘lubiyatdan qochish bilan  birgalikda  qaralmog‘i  lozim. Biror narsaga 
erishishga  kuchli  ehtiros  xis  qilgan  odamlarda  muvaffaqiyatga  erishish 
motivatsiyasi,    va  aksincha.  Bunday  motivatsiyasi  kuchsiz  bo‘lganlar  esa 
mag‘lubiyatdan  qochishni  ko‘proq  o‘ylaydiganlardir.  Ikkala  nazariya  asosida 
mualliflar  birgalikda  sub’ektiv  jihatdan  ma’qul  ko‘riladigan  tavakkal  qilish 
nazariyasiga asos solishdi. Amaliyotdan ma’lum  bo‘ldiki, samarali rahbarlar hech 
qachon juda yuqori darajada ham, o‘ta past darajada ham tavakkal qilmas ekanlar. 
Ular  o‘z  faoliyatlarida  tavakkalning  maqbul,  o‘rtacha  darajasida  faoliyat  yuritib, 
oldindan muvaffaqiyatsizliklardan o‘zlarini asrar ekan. Noaniqliklar ko‘p, tavakkal 
qilishga to‘g‘ri keladigan vaziyatlardan doimo iloji boricha o‘zlarini olib qochishar 
ekan. SHu bois ham ularda mag‘lubiyatga uchrash kam bo‘ladi. 

---

51 
 
Odamlarning  bir-birlariga  bog‘liqligi,  aloqadorlikka  sazovor  bo‘lish 
ehtiyojini  ba’zan  partisipativ  (lotincha  “participate”  -  ishtirok,  sherikchilik 
ma’nosini bildiradi) ehtiyoj yoki ishtirok etish ehtiyoji deb ataladi. Bunday ehtiyoj 
shaxsning  do‘stona  munosabatlarga  intilishida  namoyon  bo‘ladi.  Bunday  odamlar 
xamkasblari,  oshnalari  va  mavqe  jihatdan  o‘zidan  yuqori  turadiganlarning  doimiy 
e’tirofi va e’tiboriga sazovor bo‘lishni istab yashaydilar. SHu nuqtai nazardan tahlil 
qilinganda,