“Kasbiy ta`lim” kafedrasi

iqtisodiy ong, iqtisodiy 
tafakkur
 va 
iqtisodiy xulqdir
. Bu kategoriyalarning 
mutanosibligi, bir-biriga munosabatlarini aniq 
faoliyat hamda ishlab chiqarish jarayonlarida 
namoyon bo’lish xususiyatlarini o’rganish katta 
amaliy ahamiyatga egadir. 
 
 
Dastlab iqtisodiy psixologiya muammolari psixologiya va iqtisodiyot o’rtasida 
mujassamlangan
.  J.Katona  aytishicha:  “Biz  iqtisodiy  jarayonlarni  insonning  xulq-
atvori namoyon bo’lishi sifatida ko’rib chiqamiz va uni zamonaviy psixologiya fani 
nuqtai nazaridan tahlil qilamiz”.
34
 
J.Katona  iqtisodiy  xulq-atvorning  psixologik  jihatlarini  empirik  tadqiq 
etishning  birinchi  loyihasini  taklif  etdi.  Ushbu  loyihaning  qismlaridan  biri 
iqtisodiyot  va  insonlar  psixologiyasi  o’rtasidagi  munosabatlarni  tushunishdir. 
Bunda  J.Katona  allaqanday  “barcha  zamonaviy  psixolog  olimlar  o’rtasida 
fundamental  kelishuv”ga  ishora  qilgan  holda  turli  psixologik  yondashuvlar 
o’rtasidagi jiddiy farqlardan asbstraktlanish tendensiyasini ko’zda tutgan. Bu o’sha 
paytlar  psixologiyada  keng  tarqalgan  lingvistik  bixeviorizmning  bir  qismi  bo’lib, 
unda  nazorat  qilinayotgan  xulq-atvor  kuzatuvi  asosida  oraliq  psixologik 
o’zgaruvchilar o’rtasidagi o’zaro aloqalar tadqiq etiladi.
35
 
“Iqtisodiy  psixologiyaning  asoschisi”  bo’lgan  J.Katonaning  ta’kidlashicha, 
iqtisodiyot  va  shaxs  psixologiyasi  o’rtasida  yaqqol  aloqa  mavjud.  “Obyektiv” 
iqtisodiy  sharoitlar  individ  xulq-avtoriga  ta’sir  ko’rsatsa-da,  biroq  ular  subyektiv 
iqtisodiy qarashlar orqali bilvosita ifodalanadi.  
Shu  sababli,  iqtisodiyotning  qaysi  yo’nalishda  ketayotganligini,  kelajakda  u 
rivojlanadimi  yoki  pasayib  ketadimi,  hech  kim  oldindan  aytib  bera  olmaydi. 
Insonlar esa, o’z jamg’armalarini saqlash yoki sarflash masalasini hal etishlari lozim 
bo’ladi.  Bunday  sharoitlarda  jamoatchilik  fikri  iqtisodiyot  ravnaqi  uchun  katta 
ahamiyatga ega omil hisoblanadi. Agar insonlarning kichik bir guruhi mablag’larni 
sarflash  yoki  saqlab  turish  muammosini  hal  qilish  vaqtida  o’z  xulq-atvorlarini 
o’zgartiradigan bo’lsalar, ularning bu qarori “investisiyalar uchun ochiq pul hajmi” 
kabi makroiqtisodiy omilga bevosita ta’sirini ko’rsatadi.  
J.Katona  tomonidan  fanga  kiritilgan  shu  va  shunga  o’xshash  boshqa 
mulohazalarida  qayd  etilgan  iqtisodiy  psixologiya  dasturi  hozirgi  kunda  ham  o’z 
ahamiyatini  yo’qotmagan.  U  har  qanday  nazariy  va  metodologik  nuqtai  nazardan 
tahlil etilganda, obyektiv va subyektiv qarashlar o’rtasida aniq iqtisodiy va ijtimoiy-
psixologik chegaralarni nazarda tutadi. 
J.Katonaning fikriga ko’ra, ijtimoiy-psixologik jarayonlar omma yoki guruhlar 
darajasida  emas,  balki  har  bir  shaxs  darajasida  amal  qiladi.  Iqtisodiy  xulq-atvor 
har bir shaxsning xulq-atvori va qabul qilish yig’indisi sifatida tushuniladi. Bunday 
                                                 
34
 Katona G. Psychological Economics. – L.: Oxford; Amsterdam: Elsevier, 1997. 19-b. 
35
 Katona G. Psychological Economics. – L.: Oxford; Amsterdam: Elsevier, 1997. 27-b. 

---

108 
 
tasavvur o’z navbatida, iste’mol borasida olib borilgan tadqiqotlarda qaror qabul 
qilishning roli alohida ekanligini ta’kidlab o’tadi.
36
 
Iqtisodiy  psixologiya  yoki  iqtisodiyotning  psixologik  jihatlarini  tadqiq  etish 
istiqbolli ilmiy izlanishlar maydonidir. Iqtisodiy psixologlar iqtisodiyotning hayotiy 
talqini;  iqtisodiy  qarorlar  asosida  yotuvchi  omillar;  shaxsiy,  aynan,  bir  xillik  va 
ommaviy iste’mol o’rtasidagi munosabatlar kabi mavzular bilan qiziqadilar.  
 
 
                                                                            
 
 
Amaliy  iqtisodiyotda  muqobil  yondashuv  o’z  oldiga  iqtisodiy  psixologiya 
muammolari  bilan  ishlash  uchun  ayrim  psixologik  nazariyalarni  jalb  qilishni 
maqsad  qilib  qo’yadi.  Bu  yerda,  asosan,