Kasbiy psixologiya

Regulyativ 
funktsiyasi
 –axloqning asosiy funktsiyasi hisoblanadi. Regulyativ funktsiya shaxs, 
xizmat jamoasi, davlat va jamoat institutlari faoliyatini jamiyatda mavjud bo’lgan 
axloqiy  normalar  asosida  boshqarib  turishni  anglatadi.  Shu  maqsadda  bir  qancha 
vositalarga  tayanadi:  axloqiy  printsiplar,  jamoatchilik  fikri,  axloqiy  avtoritet, 
an’analar,  urf-odatlar  va  hokazo.  Axloq  nafaqat  alohida  shaxs,  balki  butun 
jamiyatning  ham  hulq-atvorini  boshqaradi. 
Aksiologik  funktsiyasi
  (baholash)  –
yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday axloqiy xatti-harakat u ѐki bu qadriyatlar 
sistemasi orqali baholanadi. «Axloqiy-axloqsiz», «yaxshi-ѐmon» nuqtai nazaridan 
kelib  chiqqan  holda  xatti-harakatlar,  munosabatlar,  motivlar,  qarashlar,  shaxsiy 
sifatlar  baholanadi.  Axloq  inson  tomonidan  qadriyatlarni  o’zlashtirish,  ularni 
rivojlantirishni  ham  nazorat  qiladi. 
Informatsion 
(bilish)  funktsiyasi-axloqiy 
bilimlar  hosil  qilishga  qaratilgan  bo’lib,  axloqiy  printsiplar,  normalar,  kodekslar 
ijtimoiy-axloqiy  qadriyatlar  haqidagi  informatsiya  manbai  hisoblanadi.  Shu  bilan 

---

84 
 
birga odatiy va ekstremal vaziyatlarda, konfliktli va tang holatlarda axloqiy tanlov 
masalasiga  e’tibor  qaratiladi.  Demak,  axloq  olamni,  insonni,  uning  mohiyatini, 
haѐtining  ma’nosini  anglashga  ѐrdam  beradi.  Tarbiyaviy  funktsiyasi–har  qanday 
tarbiya  tizimi  –bu  eng  avvalo  axloqiy  tarbiya  tizimi  hisoblanadi.  Axloqiy  tarbiya 
axloqiy norma, odat, an’ana, umumiy xulq-atvor namunalarini aniq tashkiliy tizim 
holiga  keltiradi,  axloqiy  bilimlarni  axloqiy  ishonch-e’tiqodga  aylantiradi,  konkret 
vaziyatlarda  axloqiy  bilim  va  ishonch-e’tiqodni  qo’llashda  ijodiy  ѐndashuvga 
o’rgatadi.  Demak,  axloq  nafaqat  norma  va  qoidalarga  rioya  qilishni,  balki  o’z-
o’zini  nazorat  qilishga  o’rgatadi.  Shu  erda,  axloqning  alohida  funktsiyalarini 
ajratish shartli xarakterga ega ekanligini qayd qilish lozim. Chunki real haѐtda ular 
bir-biri bilan uyg’un holda namoѐn bo’ladi. Axloq bir vaqtning o’zida boshqaradi, 
tarbiyalaydi,  yo’naltiradi  va  hokazo.  Axloqiy  bilimlar  insoniy  munosabatlar  va 
ijtimoiy  voqelik  hodisalarini  baholash  asosida  vujudga  keladi.  Bu  baholashning 
asosiy  mezonikishilarning«nima  yaxshi-yu  nima  ѐmonligi»  haqidagi  tasavvurlari 
hisoblanadi.  Bunday  baholash  ham  jamiyatga,  ham  alohida  shaxsga  xosdir.  Shu 
tariqa  axloqiy  qadriyatlardan  ijtimoiy  va  individual  tizimlar  vujudga  keladi.  Bu 
tizimlar bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, har bir insonda turlicha namoѐn bo’ladi. 
Shaxs  faoliyatida  ijtimoiy  qadriyatlar  tizimi  ustun  bo’lsa,  u  ijtimoiy  haѐtda  faol 
ishtirok etadi,  uning dunѐqarashida  jamoatchilik  tamoyili ustun  bo’ladi. Aksincha 
bo’lsa,  inson  o’zining  shaxsiy  manfaatlarini  ustun  qo’yadi,  dunѐqarashida 
individualizm  printsipi  ustun  bo’ladi.  Kasb  etikasi-har  bir  kasb-hunarga  xos 
axloqiy  norma,  printsip  va  sifatlarni  o’rganadi  va  haѐtga  tatbiq  etadi.  Axloqiy 
tarbiya  nazariyasi-axloqning  jamiyat  talabi,  ehtiyoji  va  manfaatlaridan  kelib 
chiqqan 
holda 
uni 
haѐtga 
tadbiq 
etishning 
vosita 
va 
uslublarini 
o’rganadi.Etika‖ning  tarkibiy  qismlari  (sohalari)  uzviy  bog’liqlikda  bo’lib,  bir-
birini  taqozo  etadi  va  to’ldirib  turadi.  Etika‖  boshqa  ijtimoiy-falsafiy  fanlar 
tizimida  o’ziga  xos  o’ringa  ega.  Etikaning  Estetika‖  bilan  munosabati  ayniqsa 
o’ziga xos. Chunki inson biror bir faoliyatni amalga oshirar ekan, muayyan nuqtai 
nazar,  yaxshilik  ѐki  ѐmonlik  (axloq)  va  go’zallik  ѐki  xunuklik  (nafosat)  nuqtai 
nazaridan ish ko’radi. Ya’ni ichki go’zallik va tashqi go’zallik uyg’unligiga e’tibor 
qaratadi.  Shu  bilan  birga,  san’at  estetikaning  asosiy  tadqiqot  ob’ektlaridan 

---

85 
 
hisoblanadi.  Har  bir  san’at  asarida  axloqiy  –tarbiyaviy  jihatdan  muhim  bo’lgan 
g’oyalar  ilgari  suriladi  va  san’atkor  badiiy  obrazlar  orqali  axloqiy  ideallarni 
yaratadi.