Kasbiy psixologiya

Qonuniyatning  ifodalanishi
.  Bu  tekshirishning  eng  qiyin  va  mas’uliyatli 
bosqichi  hisoblanadi.  Chunki  bu  bosqichda  ma’lumotlarning  mohiyatini  chuqur 
tushunish, ularning o’zaro bog’liqlikni hisobga olish kerak bo’ladi, binobarin, bitta 
ma’lumotdan  turlicha  xulosa  chiqarish  mumkin.  Ko’pincha  chiqarilgan  xulosalar 
taxminiy  xususiyatga  ega  bo’lib,  keyingi  tekshirishlar,    aniqlashlar    uchun  asos 
bo’ladi. 

 
Qonuniyatni  amalda  qo’llash
.  Aniqlangan  qonuniyat  ma’lum  bir 
amaliyot  sohasida,  masalan,  ishlab  chiqarish  jarayonida  insoniy  munosabatlar 

---

21 
 
psixologiyasini  o’rganishdan  to’plangan  tajriba  keyingi  jarayon  uchun  kerak 
bo’ladi.  Ko’pgina  xodimlar  amaliy  faoliyatlarida  hamisha  shaxsiy  hamda 
boshqalarning  tajribalarini  umumlashtiradilar.  Lekin,  shunday  bo’lsa  ham,  har 
holda  bunday  umumlashtirishlar  ilmiy  jihatdan  etarli  asoslangan  bo’lmaydi, 
boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi. 
Kasbiy psixologiya fani o’rganishi kerak bo’lgan qonuniyatlarni quyidagi uch 
guruhga ajratish mumkin: 
-
 
Texnik  muxandis  xodimlarning  shaxsi  va  ish  faoliyati  bilan  bevosita 
bog’liq bo’lgan psixik qonuniyatlar; 
-
 
Faoliyat  turi  bo’yicha  shaxsning  psixikasini  o’rganishga  qaratilgan 
psixologik qonuniyatlar. 
 
Hozirgi  kunda  o’zbek  psixolog  olimlari  ushbu  muammolar  ustida  ilmiy 
izlanishlar olib bormoqdalar. 
Kasbiy  psixologiyaning  o’ziga  xos  printsiplari  mavjud.  Har  qanday  usulda 
o’tkaziladigan psixologik tekshirishlar qator tamoyillarga rioya qilishni talab etadi. 
Masalan:  sub’ektiv  (psixologik)  asosga  nisbatan  ob’ektiv  (moddiy)  asosning 
birlamchiligi,  psixikaning  taraqqiyotida  faoliyatning  etakchilik  roli,  psixik 
hodisalarning  o’ziga  xos  bog’liqligi  tamoyili,  psixologik  faoliyatni  o’rganishda 
ob’ektivlik tamoyili, nazariya bilan amaliyotning bog’liqligi tamoyili
  
Sub’ektiv  asosga  nisbatan  ob’ektiv  asosning  birlamchiligi  tamoyili 
psixika 
moddiy bo’lmasa ham moddiylikdan ayri holda yashay olmasligidan kelib chiqadi. 
Shaxsni  o’rganishda  biz  psixik  faoliyatning  ko’plab  tashqi  ko’rinishlariga  duch 
kelamiz. Ulardan asosiylari: 
–
 
og’zaki  va  yozma  nutq.  Psixolog  uchun  shaxsning  o’zi  (shaxsiy  hisobot 
ma’lumotlari)  haqidagi  mulohazalari  g’oyat  muhim  hisob-  lanadi.  Nutq  orqali 
shaxslarning  fikrlari,  hissiyotlari,  qarash-  lari,  intilishlari,  bilimi  va  boshqalar 
haqida xulosaga kelish mumkin; 
–
 
shaxs faoliyatining mahsuli. Shaxslar psixikasi haqida ularning o’z qo’llari 
bilan  yasagan  buyumlar,  asbob-uskunalar,  turli  yasamalar,  rasmlar  va  boshqalar 
aniqroq ma’lumot beradi; 

---

22 
 
-  psixik  faoliyatning  tashqi  ko’rinish  va  tanada  namoyon  bo’lishi.  Bu  ko’z 
qarashining  ma’nodorligi,  yuz  mimikasi,  imo-ishora,  nafas  olish  va  qon 
aylanishining o’zgarishi, miya elektr faolligining o’zgarishi va hokazo. 
Shuni  ham  ta’kidlab  o’tish  zarurki,  bunday  holatda  faqat  psixikaning  tashqi 
namoyon  bo’lishigina  emas,  balki  psixikaning  o’zi  tashqi  namoyon  bo’lishiga 
qarab ham o’zgaradi. Bu fanda determenizm tamoyili deb nomlanadi. 
Psixikani  tashqi  namoyon  bo’lish  shakli  orqali  o’rganish  vositali  bilish 
deyiladi.  Psixologiya  fani  tarixida  uzoq  yillarga  qadar  psixikani  o’rganishning 
asosiy  metodi  sifatida  o’z-o’zini  kuzatish  (introspektsiya)  metodidan  foydalanib 
kelingan.  Biz  o’z  ichki  dunyomizni  bevosita  his  qilamiz.  Psixologiya  uchun  o’z-
o’zini kuzatish metodi o’ta qulay tuyuladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir, 
chunki  o’z-o’zini  kuzatish  ko’pincha  umumiydan  oddiy  yoki  tasodifiyni  farqlash 
imkonini bermaydi, psixik faoliyat jarayonini noto’g’ri ko’rsatadi.  
Psixika  taraqqiyotida  faoliyatning  etakchi  o’rin  tutishi  tamoyili 
inson 
psixikasining  mehnatda  yuzaga  kelishi  va  faoliyatda  tarkib  topishidan  kelib 
chiqadi. Shunga ko’ra, psixikani kishining amaliy faoliyatidan ayri holda o’rganish 
mumkin emas. 
Psixik  hodisalarning  o’zaro  bog’liqlik  tamoyili 
bizning  ichki  dunyomiz 
yagona,  bir  butun  ekanligidan,  ma’lum  shart-sharoitlarda  shakllangan,  muayyan 
shaxslarga  xos  miyaning  mahsuli  ekanligidan  kelib  chiqadi.  Shu  jihatdan 
shaxslarning  ayrim  tomonlarini,  uning  psixikasini  o’rganishning  o’zi  asosiy 
maqsad  bo’lib  qolmasligi  kerak.  Har  bir  tekshirishda  biror  psixik  hodisaning 
boshqa  psixik  hodisalar  bilan  uzviy  aloqasini  va  ta’sirini  hisobga  olib,  inson 
texnika munosabatlarida tadqiq etish lozim bo’ladi. 
Psixik  faoliyatni  o’rganishda  ob’ektivlik  tamoyili 
boshqa  tekshiruvchilar 
qatori  psixologdan  ham  hodisaning  aniq  tafsilotlarini  o’rganishni,  real  holatni 
ifodalamaydigan  shoshilinch  umumlashtirish  va  xulosalarga  yo’l  qo’ymaslikni 
talab qiladi. 
Nazariya  bilan  amaliyotning  bog’liqligi  tamoyili 
nazariya  amaliyot  uchun 
asos  ekanligini,  u  o’z  qobig’iga  o’ralib  olmasdan  amaliyot  uchun  yangi-yangi 
yo’nalishlar ko’rsatishni anglatadi. 

---

23 
 
Kasbiy psixologiya fanining bu tamoyillari birgalikda qo’llaniladi va ular har 
bir aniq psixologik metodning asosini tashkil qiladi.