Kasbiy psixologiya

odam-texnika 
o’rtasida  funktsiyalarni  taqsimlash  va 
muvofiqlashtirishning xususiyatlarini o’rganadi; 
–  harbiy  psixologiya  kishining  harbiy  harakatlar  sharoitida  namoyon 
bo’ladigan 
xulq-atvorini, 
zobitlar 
bilan 
oddiy 
askarlar 
o’rtasidagi 
munosabatlarning psixologik jihatlarini o’rganadi; 
–
 
savdo  psixologiyasi  –  jamiyatda  tijoratning  psixologik  shart-sharoitlari, 
ehtiyojning  individual,  yoshga,  jinsga  oid  xususiyatlarini,  xaridorga  xizmat 
ko’rsatishning psixologik omillarini aniqlaydi; 
–
 
tibbiyot  psixologiyasi  shifokor  faoliyati  psixologiyasini,  bemor  xulq-
atvorining psixologik jihatlarini o’rganadi. 
Shuningdek,  psixologiyada  etnopsixologiya,  oilaviy  hayot  psixologiyasi, 
boshqaruv 
psixologiyasi, 
shaxs 
psixologiyasi, 
sport 
psixologiyasi, 
psixodiagnostika, siyosiy va tashkiliy psixologiya kabi ko’plab sohalar mavjudki, 
ularning har biri jamiyatdagi real ehtiyojlar va ularni qondirishda psixologiyaning 
fan  sifatidagi  o’rni  va  maqsadidan  kelib  chiqadi.  Texnik  muxandis  xodimlarning 
faoliyati  jamiyatda  mavjud  bo’lgan  barcha  kasblardan,  avtomatlashtirilgan 
boshqaruv  tizimlari  sifatida  ish  ko’rishi  bilan  ajralib  turadi.  Ana  shu  faoliyat 
ma’lum  psixologik  qonunlar,  usullar  asosida  ish  ko’rishni  talab  etadi.  Bu  esa 
texnik  muxandis  xodimlarning  faoliyatida  yuz  beradigan  psixik  holat  va 
jarayonlarni alohida fan – kasbiy psixologiya sifatida o’rganishni taqozo etadi. 
Xo’sh, kasbiy psixologiya fanining bahs mavzui nima? 
Kasbiy psixologiya, o’z mohiyatiga ko’ra, ijtimoiy psixologiya fani tarkibiga 
kiradi.  Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda 
kasbiy  psixologiya 
o’ziga  xos 
predmet 
bo’lib, 
odam-texnika 
o’rtasida  funktsiyalarni taqsimlash va  muvofiqlashtirishning 
xususiyatlarining  nozik  tomonlarini  qamrab  oladi.  Insonning  xulq-atvorini,  xatti-

---

12 
 
harakatlari  bilan  bog’liq  jarayonlarni  o’rganadi.  Psixologiya  esa  muayyan  shaxs, 
uning  jamiyatdagi  xulq-atvori  va  turli  faoliyatlarining  o’ziga  xos  tomonlarini 
o’rganadi. Bundan ko’rinadiki, har ikkala fanning ob’ekti va sub’ekti shaxs, inson 
hisoblanadi. 
Yuqorida  ta’kidlab  o’tganimizdek,  kasbiy  psixologiya  ijtimoiy  psixologiya 
tarkibida  yuzaga  kelgan  bo’lib,  aniq  faoliyat,    ya’ni  soxaviy,  masalan,  texnik 
muxandis  xodimlarning  faoliyatidagi  psixologik  jihatlarning  muhim  tomonlarini 
o’rganishga bag’ishlangan fan hisoblanadi. 
Kasbiy  psixologiya  ilmiy-amaliy  fan  bo’lib,  umumiy  psixologiyaning 
qonuniyatlarini o’rganadi va bu faoliyat samaradorligini oshirish uchun tavsiyalar 
ishlab chiqadi. 
Kasbiy  psixologiya  fani 
texnik  muxandis  xodimlarining  munosabatlari, 
odamlarning  psixik  faoliyatini  texnik  boshqarish  mexanizmlari  va  qonuniyatlarini 
o’rganuvchi fandir.  Bunda texnik muxandislik faoliyatining psixologik asoslarini 
o’rganish 
maqsad 
qilib qo’yilgan. 
Kasbiy  psixologiya  fanining  maqsadi 
–  texnik  muxandis  xodimlar 
faoliyatining  taraqqiyot  qonuniyatlari,  turli  toifadagi  shaxslar  bilan  o’zaro 
munosabatlar  jarayonida  psixologik  bilimlardan  foydalana  olish  ko’nikma  va 
malakalarini shakllantirishdan iboratdir.  
Kasbiy psixologiya fanining predmeti quyidagilardan iborat: 
–
 
texnik  muxandis  xodimlarining  psixikasini  har  tomonlama  o’rganishdan 
hosil bo’lgan bilimlar; 
–
 
texnik  muxandis  xodimlarining  ongi,  ruhiyati,  onglilik  va  ongsizlik 
holatidan hosil bo’lgan xulosalar; 
–
 
texnik  muxandis  xodimlarining  shaxsining  tuzilishi,  uning  faoliyati  va 
faolligini o’rganish orqali olingan nazariy va amaliy xulosalar. 
Barcha  fanlar  singari  kasbiy  psixologiya  fanining  ham  o’z  ob’ekti  mavjud, 
ular quyidagilardan iborat: 
–
 
texnik muxandis  idoralar xodimlarining psixologiyasi; 
–
 
texnika inson munosabatlarida inson omili va psixologiyasi; 

---

13 
 
–
 
fuqarolarning onglilik va ongsizlik holatlari; 
–
 
shaxsning tuzilishi; 
–
 
shaxsning faoliyati; 
–
 
shaxsning faolligi va uning shakllari. 
Kasbiy  psixologiyaning  mustaqil  fan  sifatida  rivojlanishining  3  bosqichi 
mavjud: 
1-bosqich  -  XIX  asrning  oxirida  mehnatni  ilmiy  tashkil  etishning  psixologik 
masalalarini hal qiladigan psixotexnika yo’nalishlarini paydo bo’lishi, shuningdek 
psixotexnika  taraqqiyotning  asosiy  masalalari  bu  mehnat  sharoitlari  va  usullari, 
ratsionalizatsiya  qilish  jarayonlarni    kamaytirish,  ishlab  chiqarish  talimining 
shakllantirishi masalalariga etiborni ortishi. 
2-bosqich  -  XX  asrning  boshlarida  mustaqil  ilmiy  soha    mehnat 
psixologiyasining  rivojlanishi  va  bu  boradagi  kasbiy  tadqiqot  masalalari,  inson 
psixologiyasining mehnatda namoyon bo’lishi va shakllanishi, shuningdek kasbiy 
tanlov, kasbiy maslahat va mehnat ekspertizasi masalalariga doir bilimlarni yuzaga 
kelishi. 
3-bosqich  -  XX  asrning  70  yillarida  inson  va  kasb  hamkorligi 
muammolarning 
xal 
qiluvchi 
mehnat 
psixologiyasi 
va 
muhandislik 
psixologiyadagi  vazifalarni  paydo  bo’lishi  mehnat  psixologiyasining  bu  sohasi 
kasblar psixologiyasi deb nomlana boshlandi. Kasbiy psixologiya doirasida kasbiy 
maslahat,  kasb  tanlash  bo’yicha  tadqiqotlar  birlashtirilgan.  Mustaqil  fan  sifatida 
kasbiy psixologiya yuzaga keldi va birinchilardan bo’lib  AQShda olimlar J.Kritets 
va R Super ishlarida ko’zga tashlangan. 
Rus  psixologi  E.A  Klimov  tadqiqotlarida  “Kasb  tanlash”,  “kasbga 
yo’naltirish”  kabi  masalalarga  etiborni  qaratib,  bu  borada  tadqiqot  ishlarini  olib 
borgan.  Xususan,  “Differentsial  diagnostik  so’rovnoma”  (DDS)  metodikasini 
ishlab  chiqqan.  Kasbiy  psixologiyaning  ajralib  chiqishi  xozirgi  kunda  shaxsning 
kasbiy  mehnatga  o’rganib  ketishi  emas,  balki  alohida  kasbiy  bilim,  ko’nikma  va 
malakalar  hamda  umuman  kasblar  olamiga  kirib  borishga  asoslanadi.  Kasb 
psixologiyasi  masalalarini    o’rganish  bo’yicha  G.V.Kudryavtsev,  E.A.Klimov, 

---

14 
 
B.F.Lomov, K.K.Platonov, K.M.Gurevich va boshqalar shug’llanganlar.      
Shunday  qilib,  kasbiy  psixologiya  fani  texnik  muxandis  xodimlarining 
faoliyatidagi psixika, ong, ongsizlik kabi fenomenlarning kelib chiqishi, rivojlanish 
qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir.