Kasbiy psixologiya

 
 

---

324 
 
VIII- BOB. MUHANDISLIK PSIXOLOGIYASINING KELIB CHIQISHI 
VA FAN VA AMALIYOTIDAGI O`RNI 
Muhandislik psixologiyasining fan sifatida paydo bo’lishining shart-sharoitlari. 
Texnika rivojlanishi bilan ishlab chiqarish jarayonida insonning roli o’zgarib, 
muhandislik  psixologiyasiga  ehtiyoj  paydo  bo’ldi.  Endi  inson  katta  energiya  va 
axborot  oqimlarini,  murakkab  texnologik  jarayonlarni  nazorat  qiladi,  shuning 
uchun uning xatosining ahamiyati oshadi. Aynan iqtisodiy sabablarga ko’ra, ishlab 
chiqarishdagi  inson  omilini  o’rganish  va  hisobga  olish  boshlandi.  Keyinchalik 
psixologlar  insonni  va  uning  manfaatlarini  tadqiqot  markaziga  qo’yish,  insonni 
texnikaga  emas,  balki  texnikani  insonga  moslashtirish  zarurligi  haqida  gapira 
boshladilar. Mustaqil ilmiy fan sifatida muhandislik psixologiyasi XX asrning 40-
yillarida  shakllana  boshladi,  ammo  inson  va  texnikani  birgalikda  o’rganish 
zarurligi haqidagi g’oyalar XIX asrda paydo bo’lgan. 
1880  yilda  D.  I.  Mendeleev  havoda  uchadigan  qurilmalarni  loyihalashda 
ushbu  apparat  “hammabop  va  qulay”  chiqishi  uchun    insonning  antropometrik 
xususiyatlarini hisobga olish kerakligini aytgan. 
Mamlakatimizda  aviatsiya  uchun  uchuvchilarni  tanlashda  dunyoda  birinchi 
marta 1882 yilda Rossiya meteorologi M. A. Rixachev tomonidan shakllantirilgan 
psixologik  mezonlardan  foydalanilgan.  Aeronavtga  idrok  etishning  tezkorligi, 
ehtiyotkorlik, hushyorlik, ruhiy holatning mavjudligi zarur. Kasbiy tanlov dunyoda 
birinchi marta Rossiyada paydo bo’lgan og’ir, ko’p motorli samolyot uchuvchilari 
uchun juda muhim edi. 
XIX  asrda  I.M.  Sechenov  mehnat  faoliyatini  ratsionalizatsiya  qilish 
ta’limotining  nazariy  asoslarini  ishlab  chiqdi.  Mehnat  ko’nikmalarini 
shakllantirishni  o’rganib,  faol  dam  olish  tushunchasini  ishlash  qobiliyatini 
asrashning eng yaxshi vositasi sifatida kiritdi. U “Ish kuni uzunligini belgilashning 
fiziologik  mezonlari”  (1897),  “Insonning  ish-harakatlarida  asab  tizimining 
ishtiroki" (1900) va boshqa asarlar yozgan. 
Shu  bilan  birga,  G’arbda,  birinchi  bo’lib  Amerika  Qo’shma  Shtatlarida 
ishchilar mehnatini samarali qilish yo’llarini o’rganish boshlandi. Aynan shu erda 

---

325 
 
insoniy-texnik  fanlar  paydo  bo’ldi  va  rivojlandi,  ularning  rus  fanidagi  analoglari 
muhandislik psixologiyasi va ergonomika sifatida tanildi. 
Bu sohada eng  muhim  nazariyalardan biri  F. U. Teylor  tizimidir. 1895  yilda 
F.  U.  Teylor  mehnatni  tashkil  qilish  bo’yicha  o’zining  dunyoga  mashhur 
tadqiqotlarini  boshladi.  Uning  dastlabki  tajribalari  inson  uzoq  vaqt  davomida  ish 
qobiliyatini  yo’qotmaslik  uchun  turli  o’lchamdagi  belkuraklarda  qancha  temir 
rudasi  yoki  ko’mir  ko’tarishi  mumkinligi  haqidagi  masalani  echishga  qaratilgan 
edi  (sinchiklab  o’lchashlar  natijasida  eng  maqbul  og’irlik  aniqlandi  –  21  funt). 
Keraksiz,  ortiqcha  harakatlarni  yo’qotish  orqali  ishchining  ishini  oqilona  tashkil 
etish  mumkin,  degan  fikr  unga  tegishli.  Buning  uchun  ishning  maqbul  sur’atini 
tanlash  kerak.  Shu  bilan  birga,  u  yana  bir  muhim  xulosaga  keldi:  nafaqat  ish 
vaqtini, balki dam olish vaqtini ham belgilash lozim. 
F. U. Teylorning mehnatni ilmiy tomondan tashkil etish tizimi bir qator asosiy 
qoidalarni  o’z  ichiga  olgan:  ishlab  chiqarishning  ilmiy  asoslari,  xodimlarni  ilmiy 
tomondan  tanlash,  o’qitish  va  mashq  qildirish,  ish  boshqaruvchilar  va  ishchilar 
o’rtasidagi  o’zaro  hamkorlik  ishlarini  tashkil  etish.  Boshqa  savollar  ham  o’rtaga 
tashlangan:  asbobni  ishchiga  moslashtirish,  kasbiy  tanlov  va  boshqalar.  F.U. 
Teylor  ishlab  chiqarish  jarayoni  elementlarini  ilmiy  tomondan  o’rganish  uchun 
aniq  talablarni  kiritdi:  butun  jarayonning  minimal  qismlarga  bo’linishi,  bu 
elementlarning  barchasini  va  ular  mavjud  bo’lgan  sharoitlarni  kuzatish  va  qayd 
etish,  bu  elementlarni  vaqt  va  kuchning  sarflanishiga  qarab  aniq  o’lchashdir. 
Buning  uchun  u  birinchilardan  bo’lib  ish  harakatlarini  bajarish  xronometrajidan 
foydalandi.  
1903  yilda  G’arbda  yangi  nazariya  –  psixotexnika  paydo  bo’ldi.  Bu  atamani 
V. Shtern taklif qilgan, G. Myunsterberg esa nazariyaning asoschisidir. 
Bu  yo’nalish  G’arbda  juda  keng  tarqaldi  va  1939  yilgacha  sakkizta  xalqaro 
konferentsiya  o’tkazildi.  Psixotexnikaning  eng  muhim  vazifasi  kasbiy  tanlovni 
testlar  yordamida  o’tkazish  hisoblangan  (1914  yildan  boshlab  kadrlarni  tanlash 
bo’yicha  test  tizimlari  ishlab  chiqarila  boshlangan).  Psixotexnika  kasbiy 
faoliyatning  ma’lum  bir  turi  uchun  tug’ma  qobiliyatlar  haqidagi  g’oyadan  kelib 
chiqqan.  Odamlarning  individual  xususiyatlarini  o’rganib,  psixotexnika 

---

326 
 
mutaxassislari  kasbiy  tanlov  orqali  mehnatni  oqilona  tashkil  etishga  harakat 
qildilar. 
1918 yilda V. M. Bexterev mehnatning shaxsga ta’siri o’rganiladigan Miya va 
aqliy  faoliyatni  o’rganish  institutida  mehnat  laboratoriyasini  tashkil  etdi.  1920 
yilda  V.  I.  Leninning  tashabbusi  bilan  Markaziy  mehnat  instituti  ochildi.  XX 
asrning  20-yillarida  rossiyaada  korxonalarda  psixotexnika  laboratoriyalari  tashkil 
etildi. 
Psixotexnika rossiyaaga kirib, biroz o’zgardi. Kasbiy tanlov bilan bir qatorda 
olimlar  ba’zi  xususiyatlarni  boshqalari  bilan  qoplash  imkoniyatlarini,  ish  joyini 
tashkil qilish, aviatsiya asboblari shkalalarini ratsionalizatsiya qilish va boshqalarni 
o’rganib  chiqdilar.  Psixotexnikada  mehnat  faoliyatini o’rganishga har tomonlama 
yondashish  g’oyasi  oldinga  surildi.  Mahalliy  psixotexnika  mutaxassislari  texnik 
qurilmalarni  ishlab  chiqish  (klaviaturada  harflarning  joylashuvi),  kasbiy  tanlov, 
samolyot  kabinasidagi  asboblar  shkalalarini  ratsionalizatsiya  qilish  bilan 
shug’ullanadilar (S. G. Gellershteyn, I. N. Shpilreyn, N. V. Zimkin). 
Masalan,  A.  A.  Tolchinskiy  kalish  ishlab  chiqarish  bo’yicha  “Qizil 
uchburchak”  fabrikasida  texnik  nazorat  xodimlari  uchun  psixologik  trening 
o’tkazgan.  Faoliyat  tahlili  o’tkazilgan,  uni  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo’lgan 
psixofiziologik fazilatlar ochib berilgan. 
A.  K.  Gastev  o’qitish  va  mehnat  faoliyatining  oqilona  usullarini 
standartlashtirish,  mehnatni  o’rnatish  kontseptsiyasini  ishlab  chiqish  bilan 
shug’ullanadi. 
Yu. I. Shpigel, L. I. Seletskaya va V. V. Chebisheva po’latning sifatini po’lat 
erituvchilar tomonidan farqlash funktsiyasini takomillashtirishni o’rganishdi. Ular 
po’lat tarkibini vizual aniqlash sifatini yaxshilaydigan maxsus jadvallar yordamida 
rang ajratish funktsiyalarini mashq qildirish metodikasini taklif etdilar. 
N. A. Bernshteyn metro poezdi haydovchisining ish joyini o’rgangan. N. A. 
Eple uchuvchining asboblar panelidagi aviatsiya indikatorlari bilan shug’ullangan. 
Ushbu 
tadqiqotlar 
kelajakda 
muhandislik 
psixologiyasining 
rasmiy 
“tug’ilishi” yo’l ochdi. 

---

327