Kasbiy psixologiya

                          Tafakkur operatsiyalari, sifatlari va individual xususiyatlari 
Fikrlash jarayonida inson atrof-olamni o‘ziga xos aqliy opersiyalar vositasida 
o‘rganadi. Asosiy fikrlash operatsiyalariga analiz va sintez, taqqoslash, abstraksiya 
va umumlashtirish, aniqlashtirish, tasniflash va tizimlashtirish kiradi. 
Analiz
 – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, harakatlar, 
munosabatlarga  ajratish.  Stolni,  masalan,  qopqog‘i,  tirgaklari,  g‘aladonlari  va 
boshqalarga  bo‘lish  mumkin.  Fikrlash  jarayoni  bevosita  nutqiy  faoliyatga 
kiritilganida analiz 
amaliy
, va nazariy holatda 
aqliy
 bo‘ladi. 
Sintez
  –  bu  qismlar,  xossalar,  harakatlarni  fikran  yaxlitlikka  birlashtirish. 
Xuddi  shunday,  o‘quvchi  biror  mavzuni  o‘rganishda  matnning  hammasini  o‘qib 
chiqadi, so‘ngra esa alohida ma’noga ega bo‘lgan qismlarni ajratadi, ya’ni matnni 
tahlil qiladi. Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi – bu sintez operatsiyasi bo‘ladi. 

---

211 
 
Taqqoslash
 – bu jism va hodisalar, yoki ularning alohida belgilari o‘rtasidagi 
o‘xshashlik  yoki  farqlarni  aniqlash.  Taqqoslash  bir  tomonlama  (chala)  va  ko‘p 
tomonlama (to‘liq); yuzaki va chuqur; bevosita va vositali bo‘lishi mumkin. 
Umumlashtirish 
–  jism  va  hodisalarni  ularning  umumiy  va  ahamiyatli 
belgilari  bo‘yicha  fikran  birlashtirish.  Masalan,  olma,  nok,  olxo‘ri,  o‘rik  va 
h.k.lardagi  o‘xshash  belgilar  «mevalar»  so‘zi  bilan  ifodalanadigan  yagona 
tushunchada  namoyon  bo‘ladi.  Sodda  umumlashtirishlar  ob’ektlarni  alohida, 
tasodifiy  belgilar  asosida  birlashtirishdan  iborat,  majmuiy  umumlashtirish 
murakkab bo‘lib hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko‘ra birlashtiriladi. 
Abstraksiya
  –  bu  jism  va  hodisalarning  muhim  bo‘lgan  xossa  va  belgilarini 
fikran ajratib, bir vaqtning o‘zida ahamiyatsiz belgilar va xossalardan ayro holatda 
ko‘rsatish. Xuddi shunday, mas’uliyatlilik hissi haqida so‘z yuritganimizda, biror-
bir  ishchi,  muhandis,  talabaning  emas,  balki  har  bir  insonning  muhim  xususiyati 
sifatida  gapiramiz.  Abstraklashtirish  odatda  tahlil  natijasida  amalga  oshiriladi. 
Aynan,  abstraktlashtirish  vositasida  uzunlik,  kenglik,  miqdor,  narx  va  boshqa 
tushunchalar yuzaga kelgan. 
Aniqlashtirish
  –  bu  umumlashtirilgan  bilimlardan  yagona,  alohida  vaziyatga 
fikran  o‘tish.  O‘quv  faoliyatida  aniqlashtirish  –  umumiy  nazariy  qonun,  qoida, 
nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir. 
Jism va hodisalarni
 tizimlashtirish
 yoki 
tasniflash
 ularni bir-biriga o‘xshashlik 
yoki  farqlari  asosida  guruhlarga  bo‘lish.  Masalan,  o‘quvchilarni  o‘zlashtirish, 
intizom, jamoat ishlaridagi faollik bo‘yicha guruhlarga bo‘lish mumkin. 
Tafakkur quyidagi asosiy 
qonuniyatlar
ga bo‘linadi: 
1.  Tafakkur 
muammo
ni  hal  etish  bilan  bog‘liq  ravishda  yuzaga  keladi; 
muammoli  vaziyat
  yuzaga  kelish  sharoiti  vazifasini  o‘taydi,  u  boshlang‘ich 
ma’lumotning  taqchilligi,  sub’ektning  aqliy  faolligi  yordamida  engib  o‘tish  zarur 
bo‘lgan  ma’lum  bilish  to‘siqlari,  qiyinchiliklarning  yuzaga  kelishi  bilan 
xarakterlanadi.  
2.  Tafakkurning  asosiy  mexanizmi,  uning  umumiy  qonuniyati 
sintez  orqali 
tahlil  qilish
:  ob’ektni  boshqa  ob’ektlar  bilan  taqqoslash  vositasida  unda  yangi 
xossalarni  ajratish  hisoblanadi;  shunday  qilib,  «ob’ektdan,  yangi  mazmun  yig‘ib 

---

212 
 
olinadi,  u  har  safar  o‘zining  boshqa  tomonlari  bilan  o‘girilgandek  bo‘ladi,  unda 
yanada yangi xossalar namoyon bo‘ladi» (s.l. rubinshteyn). 
3.  Tafakkurning