Kasbiy faoliyat psixologiyasi

rivojlantiruvchi maqsad
: modulni o`tishda ongli intizomni tashkil etish, 
talabalarning  kasbiy  yetuklik  darajasini,  kasbiy  dunyoqarashi  va  pedagogik-
psixologik qobiliyatini rivojlantirish.
 
 
5.1. Talabalarning psixologik xususiyatlari. Talabalar tafakkurining 
xususiyatlari. Talaba shaxsining ijtimoiy - psixologik xususiyatlarini 
tekshirish.
 
 
 
 
 
Tayanch  so`z  va  iboralar:
 
Sezgi  organlariga  ta’sir  etish,  turli  -  tuman 
kasblar,  bilimlar  tizimi  bilan  qurollantirish,  fikr  yuritish  qobiliyati,  real  yoki 
noreal  xodisalar,  yangilik  yaratish  yo‘llari,  tasavvur  etish  qobiliyati,  faol  bilish 
jarayoni, korreksiya qilish.  
O‗spirinlarning  bilish  jarayonlari  va  temperament  xususiyatlarini  xisobga 
olgan xolda kasbga yo‗llash maqsadga muvofiq.  
Sezgirlar  deganda  moddiy  dunyodagi  narsalarning  ayrim  xossalari  va 
xodisalar insonning sezgi organlariga ta‘sir etib, muayyan tanlovdan (seleksiyadan) 

---

100 
 
o`tgandan  keyin  uning  aks  ettirilishi  tushuniladi.  Boshqacha  so`z  bilan  aytganda, 
sezgi insonlarning tashqi ta‘sirini qabul qilish qobiliyati va shunday ta‘sirdan xis-
tuyg‗u,  bilish  jarayonining  sodda  va  boshlang`ich  shakli,  bosqichi  xisoblanadi. 
Sezgilar uch guruhga bo`lib o`rganiladi: a) ko`rish, xis bilish, tam sezish, tuyush  - 
eksteroretseptiv  sezgilar;  b)  organiq  sezgilar,  ya‘ni  ikki  organlarning  faoliyati 
to‗g‗risida  xabar  berib  turuvchi  -  interoretseptiv  sezgilar;  c)  kinestetik  (xarakat), 
muvozanat, tebranish (vibratsiya) - proprioretseptiv sezgilar. 
Sezgilik  deganda,  sezish  qobiliyatining  yuksak  darajada  rivojlanganligi 
tushuniladi.  Kasbda  shaxsning  sezgirligi  muxim  rol  o`ynaydi.  Xavo  musaffo 
paytda ko`zimiz 25 kilometr masofadagi shamning yorug`ini ilg`aydi. Buyumning 
og`irligiga  atigi  3  -  4  gramm  qo`shilishi  bilan  sezgi  organlarimiz  og`irlik 
o‗zgarganligini  seza  oladi.  Sezgi  organlarining  farq  sezish  chegarasi  yorug`lik 
uchun  -  ko`zg`alish  (ta‘sir)ning  yuzdan  bir,  tovush  uchun  –  o`ndan  bir,  bosim 
uchun uchdan bir birligiga teng. Insonning ko`zi yarim millionga yaqin rang - tusni 
ajrata  oladi.  Bundan  chiq`adigan  asosiy  xulosa  shundan  iboratki,  farqni  sezish 
chegarasining  past  yoki  yuqori  bo‗lishi  ko‗pchilik  kasb-hunarlar  uchun  muxim 
ahamiyatga ega. 
Sezgi  organlarining    avto  muxitdagi  o‗zgarishlarga    moslashuvchanlik 
qobiliyati  nixoyatda  kuchli.  Masalan,  ko`zning  yorug`lik  nurlariga  nisbatan 
sezgirlik  darajasi  200000  (ikki  yuz  ming)  baravar  orttirishi,  binobarin,  ko`z 
qorachig`i  17  baravar  kattalishishi  mumkin.  Odatda  xar  qaysi  shaxsning  sezish 
qobiliyati xar hil darajada rivojlangan bo‗ladi.  
Sezgirlik shaxsning muxim xususiyatlaridan biri bo`lib, ma‘lum faoliyat turi 
bilan  shug`ullanish  sezgirligi  oshadi.  Buning  uchun  inson  muntazam  ravishda 
mashq qilishi va mashq jarayonida sezgirlikka nisbatan talabni oshira borishi, ishda 
sustlikka  yo‗l  qo`ymaslik  zarur.  O‗spirinlarning  ruxiy  tetikligini,  jismoniy 
faolligini  oshirish,  mehnatga,  kasb-hunarga  qiziqtirish  sezgirligi,  ziyraqligini 
oshirish garovidir.  
Ayni paytda sezgi organlariga ta‘sir etayotgan ob‘ektni mavjudol, narsa va 
xodisalarning  inson  ongidagi  in‘ekosi  idrok  deb  ataladi.  Verbal  va  novebral 

---

101 
 
xususiyatlari  bilan  boshqa  bilish  jarayonlaridan  farqlanadi.  Idrok  voqelikni  aks 
ettirishning  sezgiga  nisbatan  shakli  bo`lib,  xodisalar,  narsalar  va  sub‘ektlarning 
yaxlit obrazini yaratadi.  
Talabalarning  o‗qishi,  mehnat  faoliyati,  muomala  jarayoni,  kasb  tanlashi 
uchun  fazo  va  vaqtni  idrok  qilishning  katta  ahamiyati  bor.  Xar  qanday  kasb  - 
hunar, ixtisos va mutaxassislik uchun ish sur‘ati, vaqt, ish qurollari, vositalarining 
fazoda  qanday  joylashganligini  aniq  bilish  talab  qilinadi.  Shaxsni  kasbga 
yo‗llashda  uning  olamni  idrok  qilish  imkoniyatidan  iborat  fazilati  va 
kuzatuvchanligi  aloxida  rol  o`ynaydi.  Ba‘zi  birovlar  moddiy  narsalarga  nisbatan 
kuzatuvchan  bo`lsa,  boshqalar  psixologik  jixatdan  kuzatuvchandir.  Talabaning 
atrof muxitdagi narsa va xodisalar haqida chuqur fikr yurita bilishi uning idroklilik 
darajasiga bog`liq bo`lib, bu fazilat kasb tanlashda juda asqotadi.  
Biror kimsa, narsa yoki xodisa haqidagi taassurotni esda saqlab, eslab qolish 
va  keyinchalik  esga  tushirish,  reproduktiv  va  produktiv  xolatni  aks  ettirish 
qobiliyati  xotira  deb  ataladi.  Xotiraning  hayot,  faoliyat,  muomala  va  xulq-atvor 
jarayonlarini aks ettirish qobiliyati muxim xislatidir.  
Xarakat xotirasi (xarakatni eslab qolish, esga tushirish, esda saqlash, tanish, 
eslash,  takrorlash),  emotsional  xotira  (  xis-tuyg‗ular  bilan  aloqador  emotsional 
kechinmalarning  voqelik  bilan  uyg`unligi),  tasavvur  xotirasi  (buyumlarning 
ko‗rinishi, shakli, qiyofasini eslab qolish va esga tushirish), so`z - mantiq, xotirasi 
(so`zlar  va  nutq  bilan  uzviy  bog`liq  bo`lgan  fikrlarni  eslab  qolish  hamda  esga 
tushirish) va boshqalar farq qilinadi.  
Bundan  tashqari,  xotira  faoliyatining  maqsadga  qarab  -  ixtiyoriy  va 
ixtiyorsiz  eslab  qolish  va  esga  saqlash  muddatiga  qarab  -  qisqa  muddatli,  uzoq 
muddatli,  operativ  va  boshqa  xotira  degan  turlarga  ham  ajratiladi.  Xotira,  o`z 
navbatida ko`rgazmali, obrazli, so`z - mantiq, abstrakt, xarakatli va oraliq tiplarga 
ajratilib o`rganiladi.  
Yoshlarni kasbga yo‗llashda ularning xotirasidagi shaxsiy farqlarni xisobga 
olish  maqsadga  muvofiq.  O‗quv  materiallarining  turli  -  tumanligi  xotirani 

---

102 
 
o`tkirlashtirish,  rivojlantirish  uchun  qulaylik  yaratadi,  chunki  kasb  -  hunarning 
hilma - hilligi xotiraning o`tkirligini talab qiladi.                     
Xotiraning  hamma  turlari,  o‗ziga  xos  jixatlari  kasb  –  hunar,  ixtisos, 
mutaxassislik tanlashda, turli  - tuman kasblar to‗g‗risidagi ma‘lumot, axborotlarni 
o`zlashtirish eslab qolish va keyinchalik esga tushirishda juda muxim rol o`ynaydi. 
Biror  ixtisosni  egallash  uchun  xotiraning  yuqorida  ta‘riflab  berilgan  turlaridan 
birontasi  albatta  kerak  bo`lib  qoladi.  Bu  esa,  o`z  navbatida  ishning  samarali 
bajarilishini ta‘minlaydi.  
Aqliy  mehnat  bilan  shugullanuvchilarning  xotirasi  ayniqsa  o`tkir  bo‗lishi 
lozim. 
Tafakkur  voqelikning  miyada  bevosita  zuxur  etilgan  mavxum  va 
umumlashtirilgan  in‘ekosi  bo`lib,  talabaning  olam  haqidagi  bilimining  asosiy 
manbai  bo`lgan  sezgilari,  idroki  va  tasavvurlari  hamda  amaliy  faoliyati  bilan 
bog`liqdir.  Tafakkur  talabani  bilimlar  tizimi  bilan  qurollantiradi,  qudratli  tabiat 
kuchlarini  o‗ziga  buysundirishi  uchun  imkon  tug`diradi.  Barcha  bilimlar  fikr 
yuritish  yo‗li  bilan  o`zlashtiriladi.  Bilimlarni  anglash  natijasidatalaba  talabada 
tushunchalar  muloxaza  va  xulosalar  kelib  chiqadi.  Talaba  fikrlash,  muloxaza 
yuritish, ijodiy izlanish natijasida muammolar va muammoli vaziyatlarni xal qiladi, 
yangilik yaratadi, ijod (kreatsiya) qiladi.  
Aqliy  qobiliyat  talabaga  xos  yuksak  fazilat  bo`lib,  muayyan  operatsiyalar, 
xatti-xarakatlar  yordami  bilan  ro`yobga  chiqadi.  Talaba  mehnat  faoliyatining 
barcha soxalarida o`zining aqliy qobiliyatidan samarali foydalanmogi zarur.  
Talabalarning  fikr  yuritish  qobiliyatini  aniqlovchi  muxim  mezonlardan  biri 
muammoli  vaziyatdir.  Ta‘lim  jarayonida  talabalarni  muammoli  vaziyatni, 
topshiriqni yechishga o`rgatish ularning bu aqliy qobiliyatini rivojlantirishga katta 
yordam beradi. Buning uchun talabalarga muammoli, jumboqli topshiriqni yechish 
bosqichlarini  ta‘riflab  berish  joiz.  Bunda  qo`yilgan  muammoning  moxiyati 
tushuntiriladi,  uni  yechish  usullari,  vositalari  qidiriladi,    tanlangan  usul  hamda 
vositalardan foydalanib, muammo yechiladi, uning to‗g‗ri yechilganligi tekshiriladi 
va xokazo.  

---

103 
 
Ta‘lim  oldiga  qo`yilgan  maqsadga  erishish  uchun  bir  element  ortiqcha 
berilgan  yoki  biror  sharti  yetishmaydigan,  yo  bo`lmasa  o`zaro  mantiqdan 
bog`lanmagan  topshiriq  hamda  masalalardan  muammo  sifatida  foydalanilsa  juda 
qimmatli natijada olinadi. Qo`yilgan muammoning kasb-hunarga aloqador bo`lgani 
ma`qul.  Muammoli  masalani  xal  qilishda  tafakkurning  mustaqilligi,  ixchamligi, 
tezligi,  mantiqiyligi,  izchilligi,  o`tkirligi,  teranligi,  maxsuldorligi  juda  muxim 
ahamiyatga ega.  
Xullas,  tafakkurning  xozirgacha  foydalanilmayotgan  imkoniyatlarini  zudlik 
bilan kasb tanlash samarasini oshirish ishiga xizmat qilishiga ishonchimiz komil.  
Xayo`lot  (fantaziya)  ob‘ektiv  voqelikning  inson  ongidagi  o‗ziga  xos 
in‘ikosi, real yoki noreal xodisalar haqidagi uy, fikr, farazga asoslangan tasavvurlar 
majmuasidir.  Bironta,  xatto  eng  chalkash,  faraziy  tasavvur  ham  talaba  aqlining 
faqat sub‘ektiv maxsuli xisoblanmaydi, oqibat, natijada bu tasavvurda ob‘ektiv aks 
ettirilgan  bo‗ladi.  Shunga  ko`ra  talaba  faoliyatining  xar  qanday  turi  uchun,  shu 
jumladan,  olimning  gipoteza  yaratishi,  voqelikni  bashorat  qilishi,  xodisalarning 
sabablarini  taxmin  etishi  uchun  xayo`lot  juda  zarurdir.  O‗quvchi  yoki  talabaning 
faraziy  tasavvuri  yetarlicha  rivojlanmagan  bo`lsa,  ta‘lim  jarayonida  ko`zlangan 
maqsadga erisha olmaydi.  
Yangilik  yaratishga  intilgan  xar  qanday  ijodiy  farazsiz  tasavvur  etib 
bo`lmaydi. Yangilik yaratish yo‗llari faraz qilish jarayonida vujudga keladi. Inson 
orzu, ezgu niyat qilmasdan, xayol surmasdan, o`ylamasdan yashay olmaydi. Ijodiy 
izlanish  talabaning  psixologik  tavsifi  uchun  katta  ahamiyatga  ega.  Talabaning 
xayo`l  surish,  faraz  qilish,  tasavvur  etish  qobiliyatiga  qarab  uning  ma‘naviy 
dunyosi  to‗g‗risida  muayyan  darajada  aniq  fikrga  kelish  mumkin.  Talaba  faraziy 
obrazlar,  timsollar,  tasvirlar  tufayli  tobora  sezgir,  mexribon,  xushmuomala,  saxiy 
bo‗ladi.  
Shunday  qilib,  faol  bilish  jarayoni  talaba  faoliyatining  hamma  turlarida  bir 
tekis  ishtiroq  etadi  va  aks  ettirishni  mukammal  bo‗lish  imkoniyatini  va 
qonuniyatlariga  tayanib  ish  tutgan  talaba  kamroq  xato  qiladi.  Bu  omillar  uning 

---

104 
 
xatolarga nisbatan ongli munosabatda bo‗lishiga, yo‗l  qo`ygan kamchiliklarni o`z 
vaqtida tuzatishga (korreksiya qilishga) imkon yaratadi.