Kasbiy faoliyat psixologiyasi

birinchidan,
  biror  kasbning  "nufo`zli  ekanligiga"  baxs  borishdagi 
dogmalarga asoslanish;  

---

70 
 
ikkinchidan, 
kasbga uzoq va noaniq tasavvurga binoan baho berish; 
 
uchinchidan,
 biror kasb egasi bo‗lmish kishiga nisbatan ijobiy yoki salbiy 
munosabatda bo‗lishni tegishli kasbga ko‗chirish;  
to‗rtinchidan,
 kasbning oddiy kundalik tomonini nazar  - pisand qilmasdan, 
uning tashqi tomoniga, sirtiga maxliyo bo‗lish;  
beshinchidan,
 o‗rtoqlarining ta‘siri ostida "kompaniya uchun" kasb tanlash 
kabi xatoliklarga duch kelishi mumkinligini ta‘kidlab o`tadi. 
O‗spirinlar kasb tanlash to‗g‗risida yaqqol tasavvuriga ega bo`lmaganliklari 
boisdan  ko‗proq  xatoga  yo‗l  qo‗yadilar.  Tanlangan  yoki  tanlanishi  zarur  bo`lgan 
kasb undan qanday shaxs fazilatlarining talab qilishini tushunib yetmaydilar. Ular 
o`z  layoqatlarini  oqilona  baholashga  qurbi  yetmaganligi  uchun  u  yoki  bu  kasbni 
egallanganda  qanday  tezlikda  va  aniqlikda  harakat  qilishigina,  sezish  va  idrok 
qilish  xususiyatlarini,  asab  tizimining  muvofiqlashishi  mumkinligini  bilmaydilar. 
Shuning  uchun  yuqorida  bayon  qilib  o‗tilgan  xatolarga  yo‗l  qo‗yadilar.  Biroq 
xozirgi  davrda  bunday  ko‗ngilsiz  xolatlarning  oldini  olish  imkoniyatlari  mavjud. 
Buning  uchun  quyidagi  pedagogik  psixologik  va  ijtimoiy  xususiyatli  umumiy 
tomonlarga aloxida e‘tibor berish maqsadga muvofiq. 
O‗qish motivlari muammosini tadqiqot qilgan jaxon psixologlari ularni ikki 
kategoriyaga  yoki  guruhga  ajratib  tekshirishni  lozim  topadilar.  Birinchi 
kategoriyaga  taalluqli  motivlar  o‗quv  faoliyatining  mazmuni,  moxiyati  hamda 
uning  jarayonlari,  sharoitlari  bilan  bevosita  uyg`unlashgandir.  Ikkinchi 
kategoriyaga  kiruvchi  motivlar  tizimi  o‗quvchilarning  atrof  -  muxit  bilan  keng 
ko‗lamdagi  o`zaro  munosabatlariga  ularning  begona,  o`zga  kishilar  bilan 
muomalaga  kirishish  extiyojiga,  ijtimoiy  turmush  voqeliligiga  nisbatan  shaxsiy 
qarashiga bog`liqdir. 
O‗quv  faoliyati  mazmuni  bilan  uzviy  bog`liq  motivlar  tizimini  shartli 
ravishda  ikki  guruhga  ajratib,  ularni  ijobiy  (musbat,  pozitiv)  va  salbiy  (manfiy, 
negativ)  deb  nomlash  mumkin.  Bunday  atamalarni  qo`llashdan  asosiy  maqsad 
maxalliy  an‘ana,  ijtimoiy  tajriba  (stereotipizatsiya  darajasidagi  ta‘sirchan  kuchli 
tashqi  omil)  ekstremal  xolat  ta‘sirida  keskin  ruxiy  burilishlar  yasashga  qodir 

---

71 
 
psixologik  mexanizmlarni  aniqlashdan  iboratdir.  Odatda  salbiy  (negativ) 
motivatsiya  shunday  vaziyatda  vujudga  kelishi  mumkinki,  qachonki  o‗quvchi 
bilimlarni  o`zlashtirmaslik  oqibati  qanday  ko‗ngilsiz  xolatlarga  olib  kelishini 
anglab  yetsa  (jazolanish,  ota  -  onalar  tanbexi,  sinfdoshlar  e‘tirozi,  yomon  baho 
olish, jamoa a‘zolari orasida obro`sizlanish va boshqalar) va ana shunga muvofiq 
say‘i  -  xarakatlarni  amalga  oshirsa.  Salbiy  motivatsiyaga  ega  bo`lgan  o‗quvchi 
kamroq  mo`sibatli  (mushkul  axvol)  yo‗lni  tanlab,  ta‘lim  jarayonida  qatnashishda 
davom  etadi.  Bunday  o‗qish  motivatsiyasiga  aloqador  o‗quvchilar  yuqori 
ko‗rsatkichlarga,  muvaffaqiyatli  o`zlashtirish  imkoniyatiga  ega  bo`lmaydilar, 
chunki ishtiyoqsiz darsga qatnashish tuyg‗usi, bilim va o‗quv predmetiga nisbatan 
qiziqishning mavjud emasligi bunga ma‘naviy to`siq bo`lib xizmat qiladi. Buning 
natijasida o`zlashtirmovchi, bo`sh o`zlashtiruvchi, sust o‗quvchilarning safi taboro 
kengayib  boradi,  bu  narsa  kundalik  odatga  aylana  borsa,  u  stereotip  darajasiga 
o`sib o`tishi mumkin. Mustaqil va muvaffaqiyatli o‗qish esa, shaxsdan faol, qatiy, 
ijodiy  izlanishlarni  takozo  qiladi  va  shunga  o`xshash  talablarni  o`zlashtiruvchi 
oldiga  qo‗yadi.  Shaxsning  mazkur  xolatlarga  tayyor  emasligi,  undagi 
imkoniyatlarning  cheklanganligi  sababli  o`zlashtirmovchilar  qatorini  to`ldirishga, 
bir  sinfda  yoki  kursda  ikki  yil  o‗qishga  olib  keladi,  usha  qiyinchiliklar  bilan  o`z 
sinfi,  kursini  tamomlaydi.  Bunday  toifadagi  o‗quvchilar  yoki  talabalar  o‗quv 
faoliyati motivatsiyasini qayta ko`rish evaziga ijobiy natijalarga erishish mumkin.