Kasb tanlashga

2. 
IVloluiat ta’limi jarayonida kasb tanlashga yo‘llash. 
Kasb 
(anlash)',a yo ilash butun pedagoglar jam oasi to m o n id an hal eti­
ladigan um um m aktab vazifasi hisoblanadi. Shu bilan birga, bu 
islida m ehnat ta ’lim i alohida o ‘rin n i egallaydi. Bunga sabab shu­
ki, m ehnat ta ’lin iin in g m azm uniga qator kasblar bilan uzviy va 
tizim li ravishda tan ish tirish va bu tanishtirish nafaqat nazariy 
jih atd an , balki am aliy jih a td a n ham olib boriladi. M a’lum ki, 
kasblar to ‘g‘risida tasavvur an a shunday tarzda berilgandagina u 
haqida to iiq tassavvurga ega b o iis h m um kin b o ia d i.
Kasb tanlashga y'oilash ishi bu tun m ehnat ta ’lim i davom ida 
olib boriladi, lekin u n in g vazifalari o'zining turli bosqichlarida 
o'zgarib turadi.
5—7-sinflarda asosan kasb haqida m a ’lum ot beriladi. 0 ‘quv­
ch ilar qanday kasblar borligi, u nin g tiplari bilan tanishadilar.
15

---

Bu kasblarning elem entlari 
0
‘quvchilarning ustaxonadagi faoli­
yati m azm u n in i tashkil etadi. Bu hol o ‘qitishning shu davrida 
o ‘quvchilarni u m u m m eh n at tayyorgariik vazifasiga to ‘la mos k e­
ladi.
6-sinfda va, ayniqsa, 7-sinfda kasb to ‘g ‘risida m a’lum ot b e ­
rish bilan bir qatorda m eh n atda tarbiyalash ishlari ham olib b o ­
riladi. Bunga sabab shuki, 7-sinfni bitirish arafasida o‘quvchilar 
bo‘lg‘usi m ehnat tayyorgarligining sohasi (yo‘nalishi)ni tan lab
olishlari zarur. H ar bir soha bo'y ich a ko‘pIab om m aviy kichik 
mutaxassislar kasblarini o‘z ichiga oladi. B ular ustaxonadagi 
m ashg‘ulotlarning m azm u ni bilan izchil aloqada bo‘lgan kasblar 
bo‘lishi (m asalan, m etallga va yog‘ochga ishlov berish texnologi- 
yasiga oid kasblar) yoki u lar bilan hech qaday aloqador bo ‘lm agan 
kasblar (chunonchi, suvoqchilik, b o ‘yoqchilik va shu kabi qurilish 
kasblari) bo‘lishi m um kin.
M ehnat tayyorgarligi sohasini tan lash d a ko‘p incha m unozara- 
li vaziyatlar vujudga kelib, bu m uno zarad a 
0
‘quvchilarning o ta- 
onalari ham ishtirok etishlari m u m k in. M ehnat tayyorgarligining 
ayrim sohalari go‘yo e ’tiborsizdek tuyilib, hech k im bu kasbni 
tan lash ni xohlamaydi. Boshqa sohalarga esa, aksincha, keragidan 
ko‘proq o'quvchilar qiziqib qolishadi.
Afsuski, m aktablarning ish tajribasida shunday m an zaran i 
kuzatish m um kin, o'qituvchilar bu m asalan i o'quvchilarning 
o'zlashtirishiariga qarab hal etishga urin ishadi, ya’ni a ’lochi 
o'quvchilarga tanlash huquqi beriladi yom on o ‘zlashtiruvchilar 
esa qolgan kasb tu rlarid an birortasini tanlashga m ajbur b o ‘lishadi. 
M asalani bu tarzda hal etish h a r jih a td a n noto'g'ridir. Hayot 
yo‘lini zo‘rm a-zo‘raki tan lag an lard an kelajakda yaxshi m u ta­
xassis chiqishini kutib b o ‘lmaydi. Shubhasiz, a ’lochi o ‘quvchilar 
rag‘batlantirilishga loyiqlar, biroq bu narsa boshqalarni kasb 
tanlash erkinligidan m a h ru m qilm asligi kerak. Shunday ham
bo‘ladiki, m ehnat tayyorgarligida sohani to ‘g ‘ri tan lag an o ‘quvchi 
kcyinchalik o ‘ziga shu soha doirasidagi kasbni tanlaydi.>-Shundan 
kelib chiqib, m ehnat tayyorgarligining sohasini tan lash ixtiyoriy 
bo‘lishiga harakat qilish lozim.
Bunga qanday erishish m um kin? Bu savolga javob berish 
uchun avvalo kasb tan lash erkinligini qanday tu shunish lozim ­
ligini aniqlab olish zarur. B izning jam iy atim izd a xohlagan k asb ­
ni tanlash yo‘lida siyosiy, ijtimoiy, m illiy va boshqa g'oyalar
16

---

yo‘c|. A m m o bu huquqdan o ‘z o 'rn id a foydalana bilish va bunga 
()‘rga(ish darkor. G ap shundaki, u yoki bu kasbga b o ‘lgan ta- 
lah u ning e ’tiboriga qarab em as, balki bozor iqtisodiyotining 
(n /ilishig a qarab aniqlanadi. Shuning uchun, xo hishim izdan 
(|al’i nazar, obyektiv tarzd a kechuvchi ilm iy-texnik taraqqiyot 
1)11 rcjaga o ‘z shartlarin i kiritadi. Bu yoshlarni bozor iqtisodiyoti 
elitiyojhu'iga mos keladigan kasblarda ishlashga tayyorlashni 
(alab etadi. Ravshanki, bu o ‘ta m u h im vazifaning bajarilishini 
la ’m inlash kasb tanlash erkinligi fuqarolik b u rch in i tushunish, 
m am lakatim izda barcha kasblar ham kerakli va faxrli ekanligini 
anglasli bilan uyg‘unlashib ketishi lozim.
Siiu m unosabat bilan m eh nat ta ’lim iga alohida um id bilan 
(|araladi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o‘q u vchilarning m a’lum 
c|ismi kichik m utaxassis b o ‘lib ishlashni xohlam asliklari m um ­
kin. B uning sababi shundaki, o'quvchilar kichik m utaxassis 
kasblarining m azm uni to ‘g‘risida to ‘g‘ri tasavvurga ega em aslar, 
jam iy atim izda kichik m utaxassislar qanday e’zo zlanishini yax­
shi bilm aydilar. 0 ‘quvchilar bilan aynan m ana shu yo‘nalishda 
ish olib borish kerak, zero tlavlalim iz m anfaatlari o ‘rta m aktabni 
bilirgan larn in g ko'iichiligiiii moddiy ishlab chiqarish va aholiga 
x i/m at ko‘rsatish sohalariga jalb qilishni taqazo etadi.
M azkur holda masala teng qim m atli om m aviy kichik m u ta­
xassislar kasblari)',a laalluqli ekanligi ishni osonlashtiradi. Teng 
(liinm alli kasblar dcgaiula insonga h ar to m o n lam a kam ol topish, 
moddiy larovonlik, Jam iyatda o‘z mavqeiga ega b o ‘lishga im koni- 
yallar yaialishi jih alidan teng bo ‘lgan kasblar tush u n ilad i. Shu
i)(>is(laii, ai’.ar omm aviy kasblar ichida ayrim lari e ’tiborsizdek tuy- 
ilsa, bu oddiy chalkashlik bo‘lib, m ehnat o ‘qituvchisi bu xatolikni 
()‘/ vat 
1
1 ida b arta ra f etishi kerak. B uning uchu n esa om m aviy kas­
blarda um iuniy to m o n lar ko‘p ekanligini ta ’kidlash kerak.
A m alda uchraydigan b archa kasblar bilan o ‘quvchilarni ta- 
nishiirib chiqishning im koni yo‘q, albatta. L ekin ko‘p gina kasblar 
inson oldiga qator um um iy talablarni qo‘yadi. 0 ‘sm irlarn i ana shu 
talablar bilan tanish tirib u lar haqidagi tasavv urini kengaytirishi 
m um kin. M asalan, keyingi vaqtda jism oniy m e h n atn in g m a ’naviy 
saviyasi ortayotganligi kuzatilm oqda. Aqliy m eh n at faoliyatiga 
c|o‘yiladigan talablar tobora ortib borm oqda. M eh n at jam oasida 
o ‘zini tutishiga nisbatan ham yuqori talablar qo‘yilm oqda. Shuni 
hisobga olib, kasb tanlash g a yo‘llash ishini shunday tash k il qilish
17

---

m u m kin k i, o'quvchilar faqat m uayyan kasblar to ‘g‘risida tasav­
vur olibgina qolm asdan, m ehnat faoliyatiga nisbatan qo'yiladigan 
um um iy talab to ‘g‘risida ham tasavvurga ega bo'layotganliklarini 
anglaydigan bo'lishsin.
Kasb tanlasli ju d a m uhim m asala bo'lib, ko'pincha 
0
‘quvchilar 
uni m ustaqil hal qila olm aydilar. Bu m asalada ularga m aktab 
yordam berishi kerak. K o‘pincha sin f rahbari h ar bir 
0
‘quvchiga 
kartochka tutib, 
0
‘quvchining u yoki bu o ‘quv faniga m u n o sa­
bati, kasbga b o ‘lgan qiziqishi, o ‘qishdagi muvaffaqiyatlari, shax­
siy fazilatlari haqida o ‘qituvchilar aytgan m a ’lu m otlarni shu kar- 
tochkaga yozib boradi. Bu esa o ‘quvchining nim alarga qiziqishini 
aniqlashga im kon beradi. A gar o ‘quvchining qiziqishlari barqaror 
bo‘lsa, sin f rahbari o ‘quvchida u tan lam oqchi bo‘lgan kasb uchun 
zaru r alom atlar bor-yo‘qligini aniqlashga kirishadi. 0 ‘quvchining 
sog‘lig‘i u tanlagan kasb talablariga to ‘g‘ri kelmaydigan hollar 
ham uchraydi. Bu m asalani shifokor hal qiladi. S hundan so‘ng 
o ‘qituvchilar o ‘quvchining ota-onasi bilan suhbatlashib, bolani 
boshqa kasbga qiziqtirishga harakat qiladilar. L ekin bu ishni 
xushm uom alalik, ehtiyotkorlik bilan bajarish lozim , aks holda 
o ‘sm irning ko‘ngli cho‘kishi, o ‘zini to ‘laqonli odam em asdek his 
etishi m um kin.
O 'quvchilar o‘zlariga kasb tanlayotganlarida o'qituvchilar o'z 
ta ’sirini o'tkazishga h addan tashqari intilm asliklari kerak. Bu 
o 'rin d a ju da ehtiyot bo'lish va o'quvchilar ushbu kasbga ch ind an
ham qiziqadilarm i yoki bu qiziqish tasodifiy qiziqishm i, aniqlab 
olish lozim.
Kasb tanlashga yo‘llash ishini olib borishda m ak tab n ing h a ­
qiqiy ish sharoitlarini hisobga olish darkor. M am lakatim iz turli 
tu m a n larin in g ishlab chiqarish bazasi bir xilda emas. M asalan, 
agar gap dam olish m askaniga yaqin joylashgan sh ahar haqida 
boradigan bo ‘lsa, 
0
‘quvchilarning ko'pch ilik qismi kelgusida a h o ­
liga xizm at ko‘rsatish sohasida ishlash kerakligini e ’tiborga oli- 
shiga to ‘g‘ri keladi. Tum an iqtisodiyoti m ehnat bilan ta ’m inlash 
im koniyatlarini ko'p jih a td a n belgilab beradi. Biroq in so n ning
individual xususiyatlari ham , o d atda, qator kasb talablariga javob 
beradi, 
0
‘quvchilarning qiziqishlarini esa shakllantirish m u m k in . 
Shunday qilib, kasb tanlashga yo‘llash ishini davlatning u yoki 
bu kasbga bo‘lgan ehtiyojlarini va o ‘quvchilarning qiziqishlarini 
h am da ishtiyoqlarini e ’tiborga olgan holda olib borish m um kin.
18

---

KasI) laiilashga yoMlash ishida 8—9 -sin flar alohida o ‘rin ni 
(•(’.iillaydi. Blinda bir to m on d an kasb tanlashga yo‘llash ishi be- 
vosila mcliiiitl darslarida davom etib, o'quvchilar o'zlari tanlag an
inrliiial layyorgaiiigi sohasi tarkibiga kiruvchi kasblar to'g'risida 
liisavviir olisliadi, ya’ni kasbga intilish go'yo «torayib boradi». 
Hoslu|a tom ondan esa «Ishlab chiqarish asoslari», «Kasb tan - 
liisli» maxsus Fanlarini o'rganish jarayonida o 'q uvchilarni xalq 
xo'jaligining asosiy kasblari va ixtisosliklari bilan tan ish tirish yu- 
/asid an tizim ga solingan kasb tanlashga yo'llash ishi boshlanadi. 
M a/k iir laiilar m ehnat darslarida, fan asoslari o'rganiladigan 
darslarda o'ciuvcliilar kasblar to'g'risida oigan b ilim lar um um - 
lasliliriladi.
Shunday 
(|ilib, 8 
‘)-siiil'la r{la
m a’Iiim darajada qaram a-qarsh i 
va/ilii ([o'yiladi. 0 ‘(|nvclii keiigaytirilgan 
m ehnat ta ’lim in i o'tib 
(|ator o 'x s lia s li kashlar c lc m e iilla rin i 
(m asalan, m etallga ishlov 
h i ' i i s l i u c h iiii s k 's a iiik , to ka rlik , 
frezerlik ishi) o'zlash tirib oladi. 
Hniiiiif’, 
iiatijasitia 
u boslilang'ich kasb tayyorgarligini oladi va uni 
kasb l i i i i i a r k o lk jla r iila
davom ettirishi zarurdek tuyiladi. Ayni 
pavtda o'(|UVclii oldida kasblar 
dunyosi b irinchi m aro tab a tizim - 
r.a 
soliii|',aii holda 
lo‘li(| ochib beriladi, go'yo u lard an xohlaga- 
iiiii)',iii 
tanlab 
ol, (k-yilgandek bo'ladi. Kasb tan lash erkinligi ana 
',hu ko‘riiiÍNlida¡',i /iddiyatda 
nam oyon bo'ladi. 9-sinfda o'quvchi 
nV.i avval laiilaj'.aii 
kasbdan aynib, m ehnat ta ’lim in in g butunlay 
hoi.liqa y o 'iia lis h in i 
ixtiyoriy tan lab olishi ham m um k in . D em ak, 
()'(|iivchi liic|at 
9-sinfda biror kasbni tan lash haqida uzil-kesil qa- 
lori'.a k e lish i 
m um kin. Lekin bu bilan kasb tanlashga yo'llash ishi 
ingayili yoki bo'shashtirib yuboriladi, deyish xato bo'ladi. A ksin­
cha, 
bu 
ish 
endi yanada ta ’sirchan bo'lishi lozim , am m o uning 
macisadi o'zgaradi, endi b irinchi rejani tanlagan kasbga m uhabbat 
iiyg'otish egallaydi. Kasb tan lashga yo'llash ish in in g b u tu n m az­
m uni, form alari va m etodlari ana shu m aqsadga qaratiladi.
Yuqorida aytilganlardan, m ehnat ta ’lim i jaray on id a kasb ta n ­
lashga yo'llash ishi bir necha bosqichdan o'tib, bu b o sqichlarning 
har birida o'z vazifalari hal etiladi, degan xulosani chiqarish 
m um kin. Bunda kasb tanlashga yo'llash ishi, boshqa h a r qanday 
o'cjuv-tarbiya ishi kabi, ikki yoqlam ali jaray o n d an iborat bo'lib, 
bu jaraiyonda o'qituvchiga ham , o'quvchiga h am teng darajada 
aham iyat ajratiladi. Shuning uchun kasb tan lash ishiga nisbatan 
cjo'yi lad igan eng m uh im talab o'qu v ch ilarnin g yuqori darajada
19

---

faol bo‘lishi, bu faollik kasbiy tarbiya, kasb tanlash negizlarini 
shakllantirish hisobiga ta ’m inlanishidadir. M ehnat o ‘qituvchilari 
kasbiy tashxis h am d a kasbiy konsultatsiyaga tayyorgarlik ko‘rgan 
bo'lsalar va bu ishni o ‘z vaqtida o ‘tkazsalar, o ‘quvchilatning faol- 
ligi ortadi.