Kasb tanlashga

Mustahkamlash uchun savollar;
1. M ehnat ta ’lim ida qanday o'qitish shakllarini bilasiz?
2. M alakali ishchiga biriktirib o'qitish deganda nim an i tu sh u ­
nasiz?
200

---

3. 0 ‘qitishni frontal, zveno, yakka, aralash shaklari qaysi vaqt­
d a q o ila n ila d i?
4. S infdan tashqari qanday am aliy m ashg‘ulotlar bor?
4.5. Mehnat ta’limi, kasb tanlashga yoilashda
ekskursiyalarni amalga oshirish metodikasi
Reja:
1. Ekskursiya darslarini am alga o sh irish n in g o ‘ziga xos x u ­
susiyatlari.
2. Ekskursiyalarning d arsdan tash q ari m a sh g ‘ulotlarda tutgan 
o ‘rni.
3. Ekskursiyalarni tashkil etish va o ‘tkazish m etodikasi.
Tayanch iboralar: 
ekskursiya, texnologik jarayonlar, ilg‘or ish 
usullari, m e h n atn i ilm iy asosda tashk il etish, taassu ro t, m aslahat, 
taqqoslash, ishlarni m exanizatsiyalash, qiziqish, ishlab chiqa­
rish in tizo m i, korxona rahbari, ekskursiyani olib boruvchi, sex, 
ekskursiya natijalari.
1. 
Ekskursiya darslarini amalga oshirishning o‘ziga xos xu­
susiyatlari. 
Ekskursiya m eh nat ta iim in in g shunday b ir shak- 
lidirki, u n in g borishi jarayonida o ‘quvchilar asbo b-u sk un alarni, 
texnologik jarayo nlarni va m ehnat ja ray o n larin i ishlab chiqa­
rish sh aro itida m eh natni tashkil etishni k uzatadi va o ‘rganadi. 
K orxonaga ekskursiyalar o ‘quvchilarni korxona bilan, u ning as- 
b o b -u sk u n alari, m ehnat ja ray o n larin in g tash k il etilishi va ish­
lab chiq arilad ig an m ahsuloti bilan u m u m iy va an iq soha tarzida 
ta n ish tirish m aqsadida h am ishlab ch iq arishn in g aniq m asa­
lala rin i, y a’ni asb ob -u sk u nalarining eng yangi n am u n alarin i va 
ishlab ch iq arish n in g zam onaviy texnologiyasini, ilg‘o r ish usul­
lari va m e h n a tn i ilm iy asosda tashkil etish m eto d larin i o ‘rganish 
m aq sad id a ham tashkil etilishi m um kin. D em ak, ekskursiyalar 
o ‘tk azish d an m aqsad avvalo o ‘quvchilarda hozirgi zam on ish­
lab ch iq arishi haqida tasavvur hosil qilishdir. Zero, o'quv usta­
xo n alari sharoitida o ‘quvchilar o d atd a m ateriallarga ishlov b e­
rish n in g sanoatdagi eng yangi y u tu q larin i aks ettiradigan usullari 
b ilan tan ish ish im koniyatiga ega b o im ay d ilar. Shunga ko‘ra 
aytish m u m k in k i, ekskursiya o ‘quvchilarni zam onaviy texnika,
201

---

texnologiya va bevosita korxonada ishlab chiqarishni tashkil q i­
lish bilan tanishtirishn in g yagona yo‘lidir. Ekskursiya anchagina 
m uhim tushunchalarni, ju m lad an , «m ehnat unum dorligi» tu sh u n ­
chasini shakllantirishda ham k atta aham iyatga ega. Bu tu sh u n - 
chani bayon qilish va ko‘rsatm ali qo‘llan m alard an foydalanish 
orqali h am shakllantirish m u m k in , albatta. Lekin bunda m az­
kur tushuncha o‘quvchilarning am aliy faoliyatidagi, ju m lad an , 
ishlab chiqarishga uyushtirilgan ekskursiyadagi kabi m ustahkam
o ‘zlashtirilm aydi. U lar rejalashni to ‘g‘ri bajarish va birikadigan 
d etallarni aniq moslash qanchalik qiyinligini biladilar. M ehnat 
unum dorligini oshirishda m urakkab tikuvchilik yo‘llaridan biri 
bilan tanishish 
0
‘quvchilarda katta taassurot qoldiradi va u larn in g
esida yaxshi qoladi.
U m um iy tan ishtirish xarakteriga ega b o ‘lish ekskursiyani 
ta ’lim ning biror bo‘lim i (yog‘och va m etallga ishlov berish, servis 
xizm ati, m ehnat operatsiyasi va hokazolar) b o shlanishidan oldin 
o ‘tkazilishi kerak. A niq mavzuga bag‘ishlangan ekskursiyalar­
ni dasturdagi biror m avzuni 
0
‘tish d an keyin yoki un d an oldin 
o ‘tkazilgani m a’qul. Ekskursiya odatd a 15—20 o ‘quvchidan ib o­
rat bitta sin f bilan frontal ravishda o ‘tkaziladi, biroq ekskursiya 
jarayonida ayrim o ‘quvchilar uchun yakka holda m aslahatlar va 
izohlar berish istisno qilinm aydi.
M ehnat o ‘qituvchisi yoki ekskursiyani olib boruvchi ekskur­
siya jarayonida 
0
‘quvchilarning kuzatishiga rahbarlik qilib turadi, 
ularning ishlash tam oyiliga va m ahsulot ishlash texnologiya- 
siga, m ehnatni tashkil etish va hokazolarga jalb qilinadi, bular 
o ‘rtasida obyektiv ravishda mavjud b o ‘lgan aloqalarni aniqlash va 
taqqoslash yo‘li bilan um um iy tam o y illarn i bilib olishni o ‘rgatadi.
M asalan, o ‘quvchilar o ‘quv ustaxonalaridagi m ashg‘ulotlarda 
asosan yog‘och, rnetall, gazlam aga ishlov berishning qo‘lda baja­
riladigan operatsiyalari ni o ‘rganib oladilar. Tegishli korxonalarga 
o ‘tkazilgan ekskursiya jarayonida ular eng yangi stanok, m ash i­
nalar, jihozlar bilan va yuqori un u m li m ehnat usullari bilan ta n i­
shadilar. Tikuv m ateriallarini qayta ishlash korxonasining tay­
yorlov sexiga o‘tkazilgan ekskursiya davom ida, o ‘quvchilar h ar 
xil m ash in alarnin g ishlashini, tikuv m ateriallarin in g qirqilishini 
ko‘rayotganlarida ularn in g m ehnat unum dorligi haqidagi b ilim ­
larini m ustahkam lash va kengaytirish m um kin. Bolalar ekskursi- 
yada baravar vaqt m obaynida q o ‘ldagiga nisbatan m exanik qaychi
202

---

hilan ancha ko‘p ish bajarish m u m k in lig in i bevosita ko‘radilar. 
Ana shu misol orqali m ehn at unumdorligini^ o sh irish n in g ay- 
lini yo‘llarin i ko'rsatish m u m k in . M asalan, qo‘l qaychi o ‘rniga 
m exanizatsiyalashtirilgan qaychidan foydalanish qo‘l m ehnati 
0
‘rnin i m exanizatsiyalashgan m eh nat egallashining n am u n ala-
l idan biridir, m ehnat unu m d o rligining oshirilishi esa ishda bir 
yo‘la bir necha asbobdan foydalanishga m isol b o ‘la oladi. M ehnat 
unum dorligini oshirish nuqtayi n aza rid an qaychilash jaray on in i 
la ’riflashda o'quvchilarga m ustaqil holda bir necha m isollar kelti- 
rishni tavsiya etish m a ’qul. U lar ilgari o ‘rganilgan m ateriallarni: 
qo‘l va elektr m ashin alar bilan tikish, qo‘lda va m ash inalarda 
yo'rm ash, qo‘l va m exanik qaychilarda qirqish va hokazolarni es- 
lasalar m a zk u r to pshiriqni bajaradilar.
0 ‘quvchilar o ‘quv ustaxonalari va ishlab chiqarishdagi m ehnat 
ja rayo n larin i taqqoslab, faqat o ‘quvchilar m ehn atinin g sifatinigina 
em as, balki m ehnat unu m d orlig ini osh irish ni ham ta ’m inlaydigan 
xilm a-xil dastaki va stanok m o slam alaridan keng foydalanish 
yo‘li bilan q o ‘lda bajariladigan ishlarni m exanizatsiyalash zarur, 
degan m ustaqil xulosalarga keladilar. B unday ekskursiyalar 
o ‘quvchilarda o ‘zlari qurgan narsalar to ‘g‘risida yorqin taassurot- 
lar qoldiradi, ularning bilim doirasini kengaytiradi, b o ‘lajak ixti- 
sosligiga bo ‘lgan qiziqishini va m eh n atn i qayta qurish m unosaba- 
tin i shakllantiradi, bilish faolligini rivojlantirishga im kon beradi 
va ishlab chiqarish intizom asoslarini qaror toptiradi.
K orxonaga o‘tkaziladigan h ar qanday ekskursiyaning m azm u ­
niga quyidagi aniq, ajratilgan uchta bosqich kirishi lozim:
1. K uzatish obyektini o ld in d an tan lash, u n in g an iq m aqsadlari 
va vazifalarini aniqlash, korxonaga dastlabki ta rz d a borib ko‘rish, 
z a ru r hujjatlarni, ekskursiyani o ‘tkazish tartibi, o ‘quvchilar uchun 
beriladigan top shiriqlar va h iso b o tlarn in g sh akllarini tayyorlash- 
d an iborat bo'lgan tayyorgarlik bosqichi.
2. M ehn at o‘qituvchisi yoki ekuskursiyani olib boruvchi to ­
m o n id a n ekskursiyaning m aq sad lari h am d a vazifalari, korxona 
hovlisida va boshqa belgilangan joylarda o ‘zin i tu tish qoidalari, 
k uzatish obyektlari, ekskursiya m arsh ru ti to ‘g‘risida suhbat o ‘t- 
kazish, o ‘quvchilarni bevosita z a ru r vazifalarni bajarishi nazorat 
qilinadi.
3. Ekskursiya ga yak u n yasash ekskursiya jarayo nid a paydo 
b o ‘ladigan m asalalarni hal qilishga qaratilgan yakulovchi suh-
203

---

bat o ‘tkazish bilan cheklanm aydi. M ehnat bo'yicha navbatdagi 
m ashg‘ulotlarda bajariladigan vazifalarni va hisobotlarni tah lil 
qilish ham da jam o ada erkin ravishda m uhokam a qilish yo‘li bilan 
ekskursiyaga uzil-kesil yakun yasaladi.
Ishlab chiqarishdagi ekskursiyalarni kasb ta ’lim o‘qituvchisi 
boshqa fan o ‘qituvchilari, xususan fizika o ‘qituvchisi bilan birga­
likda o ‘tkazishi m um kin. Bunday hollarda ekskursiya vaqti uzay- 
tiriladi va o‘rganish obyekti ancha chuqurlashadi ham da ko‘p qir- 
rali b o iad i.