"Kasb ta'limi" bakalavriat ta'lim yo'nalishi talabalari uchun (46-13 guruhi) Materialshunoslik fanidan ma'ruzalar (1-8) Tuzuvchi: dots. Xabibullayev R. A. Mundaruja

Маркаси	Асосий компонент-лар(қолгани рух) %		Суюқланиш температураси, °С
Ишлатилиши
Мис	бошқа эле-ментлар	Солиодус	Ликви­дус
ПМЦ- 36	36		800	825	Таркибида кўпи билан 68 % мис булган бронза ва латунни кавшар­лаш
ПМЦ-48	48		850	865	Таркибида 68% дан ортиқ мис булган бронза билан латунни кавшарлаш
ПМЦ- 54 Л 63 Л 68	54 63 68	—	876	880 905 938	Пўлат, латунь, мис қотишмала-рини кавшарлаш
ЛЖМц -57-1,5-0,75 ЛНМц - 50- 2	57 50	1%дан марганец, темир 2% дан никель, марганец	865 849	873 872	Асбобларни кав­шарлаш
МцН- 48- 10	48	10% ни­кель	—	985	Чуянни кавшар­лаш

Кавшар таркиби 40% ферро­марганец, 10% ферросилиций, 20% чуян қириндиси, 5% мис қириндиси, 15% майдаланган ойнадан иборат бўлиб, 1190—1300°С да суюқланади.

Рухнинг қулланилиши. Рух атмосфера шароитида ва чучук сувда коррозияга чидамлидир. Шунинг учун рух тунукаларни ва улардан ясалган буюмларни коррозияга қарши қатлам би­лан коплаш учун ишлатилади.
Тоза рух (ЦВО, ЦВ1 маркалари) полигра­фия ва автомобиль саноатида ишлатилади. ЦВ00 маркали рухдан электротехникада ўзгармас ток манбалари тайёрланади.
Шаклдор қуймалар олиш учун таркибида 4% алюминий, 0,5—3,5% мис, 0,1% магний билан ЦАМ қотишмасидан фойдаланилади. Осон суюқланиши ва суюқ ҳолда оқувчанлиги туфайли ЦАМ қотишмасидан босим остида қуйиб сирти қўшимча ишлов беришни талаб этмайдиган қуюлмалар олинади. Таркибида 9—11% алюминий, 1—2% мис, 0,05% магний бўлган деформацияланадиган ЦАМ9-1,5 рух қотишмалари пўлат ва алюминийли биметалл антифрикцион тасмалар олиш учун ишлатилади.

3.5. Антифрикцион қотишмалар

Қотишмаларга қуйиладиган талаблар. Анти­фрикцион қотишмалар машина ва механизмларнинг ишқаланувчи сиртларининг пухталигини ошириш учун мўлжалланган. Сирпаниш шипникларида вал билан подшипник вақтлари уртасида ишқаланиш руй беради. Шунинг учун вкладишга вални ейилишдан сакутш билан бирга ззи ҳам кам ейилувчи, оптимал мой­лаш шароитини юзага келтириб, ишқаланиш коэффициентини камайтирувчи материал танланади. Шуларга асосан антифрикцион материал етарли даражада ҳам мустаҳкам, ҳам пластик бўлиши керак, унда таянч (қаттиқ) аралашмалар бўлади. Ишқаланишда пластик асос қисман ейилади, вал бўлса қаттиқ аралашмаларга тиралади. Бундай иищаланиш бутун подшипник сирти буйлаб булмайди, мой пластик асоснинг ейиладиган жойларида тутиб турилади.
Махсус антифрикцион хоссаларга эга бўлган қалай, қурғошин, мне ёки алюминий асосдаги қотишмалар антифрикцион қотишмалар хизматини утайди (16-жадвал). Қотишмаларнинг анти­фрикцион хоссалари сирпаниш подшипниклари ишқаланганда намоён бўлади. Аввало, антифрик­цион материалларнинг ишқаланиш коэффициенти кичик бўлади, туташадиган деталга яхши мослашади, иссиқлик ўтказувчанлиги катта, мойни тутиб туриш хусусиятига эга ва хоказо.
Антифрикцион қотишмалардан баббит, брон­за, алюминий қотишмалари, чуян ва металло-керамик материаллар кенг қўлланилади.
Антифрикцион қотишмалар қалай, қурғошин ёки алюминий каби юмшоқ асосга зга бўлганлигидан ишқаланиш жуфтларида бир-бирига яхши мослашади. Юмшоқ асосга киритилган рух, мис, сурьма каби анча қаттиқ металлар катта нагрузкани ушлаб тура олади. Ишқалаб мослангач ва қисман деформациялангач юмшоқ асосда чуқурчалар ҳосил бўлади, уларда жуфтнинг нормал ишлаши учун зарур мой ушлаб турилади.
Қотишмалар. Баббитлар — қалай ёки қурғошин асосли антифрикцион материалдир. У катта айланма тезликда ҳамда ўзгарувчан ва зарбий нагрузкалар остида ишловчи подшипник вкладишларига қуйиш учун ишлатилади. Химиявий таркибига кўра баббитлар учта: қалайли (Б83, Б88), қалай-қурғошинли (БС6, Б16) ва қурғошинли (БК2, БКА) группага бўлинади. Учинчи группа таркибида қалай булмайди.
Қалайли баббитлар яхши антифрикцион хоссага эга. Қалай-сурьма мисли баббит Б83 (49- расм) микроструктураси қалай базасидаги қаттиқ қотишма кўринишидаги юмшоқ асосдан иборат. SnSb нинг кубик, Сu₃Sn нинг игнасимон кристаллари аралашмаси қаттиқ ҳисобланади.
49- раем. Қалайли баббит В83 нинг 200 марта катталаштирилган микроструктураси:
1 - юмшоқ асос, 2 - кубсимон аралашмалар, 3 - игнасимон кристаллар

Қўрғошин асосли баббитларнинг антифрик­цион хоссалари қалайли баббитларникига қараганда бирмунча ёмонроқ, лекин улар арзон ва камёб эмас.

50- расм. Автоматик қолиплаш схемаси.

Қўрғошинли баббитлар енгил шароитда ишлайдиган подшипникларда қўлланилади. Баббитлар маркасидаги рақам қалай миқдорини кўрсатади. Масалан, БС6 баббит таркибида 6% қалай ва сурьма бўлиб, колгани қўрғошиндан иборат.

Қалайли ва қалай-фосфорли брон­заларнинг антифрикцион хоссалари юқори; ишқаланиш коэффициенти кичик, кам ейилади, иссиқлик ўтказувчанлиги юқори. Бу материалдан ясалган подшипниклар катта айланма тез­ликда ва нагрузкада ишлай олади.
Подшипник қотишмалари сифатида ишлатиладиган алюминийли бронзалар ўзининг ейилишга чидамлилиги билан фарқ қилади, лекин валнинг тез ейилишига сабаб бўлиши мумкин.