Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

Silindr —
  uch  yuzadan  tashkil topgan geometrik  shakl:  ikkita 
yassi, bir xil aylana va ushbu aylanalami birlashtirib tumvchi bitta
63

---

silindrsimon yuzadan  iborat.  Silindr  shakli  qanday hosil  qilinishi 
jarayonini yosh rassomlarga ko‘rsatib berish uchun to‘rtburchakning 
ipga  bog‘langan karkas modelidan foydalaniladi. Bunda to‘rtburchak 
aylantiriladi va silindr tasviri hosil bo‘ladi. Topshiriqni tushuntirish 
jarayonida  aylanish  o‘qi  (bu  yerda,  silindr  o‘qi)  doimo  silindr 
asosiga  perpendikular  bo‘ladi.  Silindr  balandligi  va  asosi  dia- 
metrining  o‘zaro  munosabatiga  ko‘ra,  silindrlar  turli  xil  bo‘lishi
mumkin: 
baland, past,  cho ‘ziq
 
va 
boshqa turdagi silindrlar.
Yuqorida  bayon  etilgani- 
dek, gorizontal tekislikda yotuv- 
chi  geometrik  shakllarni  chi- 
zishni ularning asosidan bosh- 
lash kerak.  Silindrning har ikki 
asosi  ham  aylanadan  tashkil 
topgan. Biz yuqorida aylananing 
ufq  chizig‘idagi  joylashuviga 
ko‘ra,  ellips  holatiga  o ‘tishi 
xususida  fikr  yuritgan  edik. 
33—34-rasmlarda  aylananing,
/
33-rcism.
xususan,  silin d r  asosining 
perspektiv  qisqarishi  ko‘rsa- 
tilgan 
(a—g).
  Buni  yanada 
kengroq  anglash  uchun  uy 
jihozlarining  chiziqli  rasm- 
larini tahlil qilish orqali ko‘ri- 
shimiz mumkin (35,  36-rasm- 
lar).  Ellips  ikkita  o‘zaro  per- 
pendikular  o‘qlar  asosida  qu- 
riladi: 
katta
  (gorizontal)  va 
kichik
  (vertikal)  o‘qlar.  Ular
34-rasm.
64

---

kesishganda,  har  ikkisi  ham 
teng bo‘linishi kerak.
Shunday  qilib,  ellipsning 
gorizontal tekislikda yotuvchi, 
aylana diametriga mos keluvchi 
katta  o‘qi  gorizontal  holatda 
qoladi va ushbu o‘qning uzun- 
hgi tabhy jismdagi kichik hamda 
katta o‘q nisbatlarini ko‘z bilan 
chamalash  orqali  aniqlanadi. 
Shu  yo‘l  bilan  rasmda  gori- 
zontal tekislikda yotuvchi ayla- 
nani hosil qilish mumkin.  Bu- 
ning  uchun  kvadratning  pers- 
pektiv  tasviri  va  diagonallari- 
dan foydalanhadi va  uning ichi-
35-rasm.
da ellipsni nuqtalar bilan bel- 
gilab chiqiladi.
Ellips chizish qonun-qoi- 
dalarini tushuntirish davomida 
pedagog  rassom larni  ellips 
har qanday holatlarda chizil- 
ganida  ham   uning  chetlari 
o‘tkir burchak hosil qilmasligi 
haqida  ogohlantirishi  lozim. 
Ellips  —  bu tekislikda yotuv- 
chi  aylananing  perspektiv 
ko‘rinishi.  Shuning uchun el- 
lipsning  pastki  o‘qi  diametri 
minimal kattalikda bo‘lganida 
ham  uning  pastki  qismidan 
yuqori  qismiga  ehtiyotkorlik 
bilan  o‘tiladi.
S hunday  qilib,  silindr 
chizishni ellipsning katta yoki 
kichik  o ‘qi  va  perspektiv
65

---

ko‘rinishdagi  kvadrat  diagonali  yordamida  uning  asosini  hosil 
qilishdan  boshlanadi.  Awalambor,  vertikal  o‘q  chiziladi  hamda 
uning yordamida silindming vertikal holati belgilab olinadi va natijada 
shaklning  to‘g‘ri  chizilishini  nazorat  qilishga imkoniyat  tughladi. 
Ushbu o‘qda silindrning balandligi uning pastki asosda belgilangan 
eniga  nisbatan  aniqlanadi.  Shundan  so‘ng,  pastki  asos  ellipsi 
chiziladi  va  asosdagi  (kvadrat  va  ellips  asosidagi)  taxminiy 
nuqtalardan yuqoriga qarab, belgilangan tepa asosdagi nuqtagacha 
vertikal  chiziq  chiziladi.
Silindming  yuqori  asosi  ufq  chizigh  va  birlashish  nuqtasini 
hisobga  olgan  holda  chiziladi.  Yuqori  ellips  aniqlanadi va  ellips- 
larning  uchlari  (ellipslarning  katta  o‘qlari  uchlari)dan  vertikal 
chiziqlar  o‘tkaziladi  va  ushbu  chiziqlar  silindrning  yon  yuzasini 
hosil  qiladi.  Bu  yerda  shuni  yodda  tutish  kerakki,  silindrni  hosil 
qilish  uchun  silindr  asosi  diametriga va  katta  o‘qqa  teng  kvadrat 
asosli  prizma  yasaldi.  Silindr  hosil  bodganidan  keyin,  ortiqcha 
yordam chi  chiziqlarni 
0
‘chirg‘ich  yordamida  yumshatish  va 
ellipslarning  oldingi  qismlarini  hamda  silindrning  yon  tarafini 
ko‘rsatuvchi  chiziqlarni,  qalamni  bosib  yurgizish  orqali  qalinroq 
qilish  mumkin  (37,  38,  39-rasmlar).