Kasb-hunar maktabi payvandlash brikmalari defektoskopiyasi

5.3-rasm. Suriladigan chulg‘amli payvandlash transformatorining chiz-masi:


1 – berk magnit o‘tka­


zgich;


2 – birlamchi chulg‘am


g‘altagi;


3 – ikkilamchi chulg‘am


g‘altagi; 4 – dasta.

Transformatorning ishlashi magnit o‘tkazgich orqali birlamchi

2 va ikkilamchi 3 chulg‘amlarning elektromagnit o‘zaro ta’sir­ lariga asoslangan. Energiya uzatishda ikkita o‘zgaruvchan mag­ nit oqimlari qatnashadi: faqat magnitdan o‘tadigan asosiy oqim Ft va magnit o‘tkazgichdan hamda havodan o‘tadigan sochilma oqim Fs. Salt yurish rejimida birlamchi chulg‘amning g‘altagi 2 kuchlanishi U1=220...380 V li ta’minlovchi elektr tarmog‘iga ula­ nadi. Bunda berk kontur hosil bo‘ladi va undan salt yurish toki Isyu o‘tadi. Bu rejimda ikkilamchi chulg‘am ulangan payvandlash zanjiri (ikkilamchi kontur) ochiq. Transformatorning ikkilamchi kuchlanishi salt yurish kuchlanishi U2 = Usyu ga teng. Uning qiy­ matini yoyni ishonchli hosil bo‘lishi va xavfsizlik texnikasi ta­ lablari shartlari asosida transformatorni hisoblashda tanlaydilar Usyu≤ 65 V.

Yuklama rejimida, payvandlovchi yoy yonganda ikkilamchi kontur ham berk. Undan yoy toki (payvandlash toki) o‘tadi. Bu tok 2 va 3 g‘altaklar birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar orasida­ gi masofani o‘zgartirib rostlanadi. Agar 2 va 3 g‘altaklar orasidagi masofa (Emax) maksimal bo‘lsa, (Fs) sochilma magnit oqimi eng katta bo‘ladi, asosiy magnit oqimi (Ft) esa, va demak payvandlash toki ham minimal bo‘ladi. Agar 2 g‘altak 3 g‘altakka yaqinlashsa, (Fs) sochilma magnit oqimi kamayadi, (Ft) oqimi va payvandlash toki esa kattalashadi.

Suriladigan chulg‘amli transformatorlar uchun payvandlash tokining rostlash karraligi Kr≤ 5. Payvandchi payvandlash uchun lozim bo‘lgan tok qiymatini payvandlash transformatorining das­ tasi 4 aylantirib va tok qiymatini ko‘rsatkichiga qarab o‘rnatadi, ko‘rsatkich transformatorning jildida o‘rnatiladi.

Qisqa tutashish rejimida payvandlash zanjiri elektrod bilan buyum orqali berk bo‘ladi. Qisqa tutashish toki payvandlash toki (yoy toki)dan, odatda, 1,1–1,2 marta katta bo‘ladi. Bu shart yoy bilan dastaki payvandlashda dastlabki paytda yoy oson yoni­ shi uchun turli konstruksiyadagi payvandlash transformatorlari uchun albatta bajariladi.

Suriladigan chulg‘amli transformatorlarning bir nechta turlari seriyali ishlab chiqariladi (5.4-rasm, 5.1-jadval), ulardan asosiylari – TÄ va TÑÊ transformatorlari.

5.4-rasm. Yoy bilan dastaki payvandlash uchun chulg‘amlari suriladi-gan transformator.

1 – birlamchi o‘ram; 2 – ikkilamchi o‘ram; 3 – vintning harakatdagi gaykasi; 4 – vertikal vint tasmali rezbasi bilan; 5 – korpus qopqog‘i; 6 – rim bolt; 7 – tokni rostlash dastagi; 8 – berk magnit o‘tkazgich (o‘zak); 9 – dasta; 10 – payvandlash zanjiri kabellarini ulash uchun zajim; 11 – korpus; 12 – sovitish uchun jaluzilar

Payvandlash to‘g‘rilagichi – o‘zgaruvchan tokning uch fazali tarmog‘i energiyasini yoy bilan payvandlashda foydalanish uchun to‘g‘rilangan tok energiyasiga o‘zgartiruvchi statik o‘zgartirgichidir.

Payvandlash to‘g‘rilagichi quyidagi asosiy qismlardan tash­ kil topgan: kuchlanish transformatori – tarmoq kuchlanishini ta’minlash manbayining salt yurish kuchlanishigacha pasaytirish

uchun, yarim o‘tkazgichlar elementlarining bloki – o‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash uchun, stabillashtiruvchi drossel – to‘g‘rilangan tokning pulsatsiyasini kamaytirish uchun. To‘g‘rilagich bloki ya­ rimo‘tkazgichlar elementlarining jamlanmasini tashkil etadi, ular maxsus sxema bo‘yicha ulangan. Yarimo‘tkazgichlar element­ larining afzallik tomoni shundaki, ular tokni faqat bir yo‘nalish bo‘yicha o‘tkazadilar, natijada tok kuchi o‘zgarmas (to‘g‘rilangan) bo‘ladi. Bunday elementlar ventili effektga egadirlar, chunki tok bir yo‘nalish bo‘yicha o‘tadi. Ular yarimo‘tkazgichli ventillar deb ataladi. Ular boshqariladigan – tiristorlar va boshqarilmaydigan – diodlarga ajratiladi.

Kremniyli boshqarilmaydigan ventil-diod uchun material sifa­ tida yupqa kremniyli plastinka (katod) ishlatiladi, uning ikkinchi tomoni (anod)ga yupqa qilib aluminiy qoplangan bo‘ladi (5.9-rasm, b). Ikki yarimo‘tkazgichlarning bevosita tutashuvi natijasi­ da o‘tuvchi qatlam (P) hosil bo‘ladi. U o‘z navbatida bir yo‘na­ lish bo‘yicha (anoddan A katodga K) tokni osongina o‘tkazadi va deyarli tokni orqaga o‘tkazmaydi. Ushbu kremniyli disk diod konstruksiyasini tashkil etadi (5.9-rasm, a).

2. 
   d)
   

1. 
   

5.9-rasm. Diod va tiristorning qurilmasi va ishlash prinsipi.

Kremniyli boshqariladigan ventil-tiristorni to‘rtta qatlami va uchta o‘tkazuvchisi bo‘ladi (5.9-rasm, d). Agar ushbu elementga tashqi kuchlanish bilan ta’sir etsak (anoddan katodga), u hol­ da o‘rtacha o‘tish P2 teskari tomonga yoqiladi va tiristor tok o‘tkazmaydi,­ ya’ni yopiq holatda bo‘ladi. Uni ochish uchun unga boshqariladigan elektrodni (ÂÅ) musbat potensial (impuls) bilan

uzatish kerak bo‘ladi. Bu holatda P2 ochiladi va tok tiristor bo‘yi­ cha anoddan katodga o‘tadi. Agar tiristor bo‘ylab o‘tayotgan tok nolgacha tushib ketsa u yana yopilib qoladi. Faza bo‘ylab elektr burchagini o‘zgartirib borsak to‘g‘rilangan tokning o‘rtacha qiy­ matini aniqlash mumkin. Shunday qilib, tiristor nafaqat to‘g‘ri­ lagich vazifasini bajaradi, balki payvandlash toki rostlagich vazi­ fasini ham bajaradi. Impuls uzatish vaqti o‘zgartiriladi, vaholanki maxsus elektron qurilma yordamida tok kuchi ham o‘zgaradi. Konstruktiv ko‘rinish bo‘yicha kremniyli tiristor kremniyli diod kabidir, lekin uchinchi boshqaruvchi elektrodga ham ega. Hozir­ gi kunda sanoatda kremniyli va selenli diodlar hamda kremniyli tiristorlar keng qo‘llanilmoqda
Payvandlash generatorini talab etilgan ish rejimiga rostlash. Payvandlash generatorini ish rejimiga rostlash uchun quyi­

dagilarni bajarish zarur:

payvandlash preobrazovatelning privodli elektr dvigatelini ta’minlovchi kuchlanish tarmog‘iga ulash;

generator langarini shitda ko‘rsatilgani kabi yo‘nalish bo‘yicha aylantirilayotganini tekshirish;

shitda ko‘rsatilgan yo‘nalishga qarshi aylantirilgan holda privodli elektr dvigatel qisqichlarini almashtirish lozim;

payvandlash toki bosqichini rostlash;

payvandlash generatorini ulash va talab etilgan payvandlash tokini rostlash.

Payvandlash o‘zgartirgichlariga texnik xizmat ko‘rsatish. Pay­ vandlash o‘zgartirgichi unga muntazam suratda qarab turilgan taqdirdagina bekami-ko‘st ishlaydi. Ayniqsa, generator kollektori, cho‘tkalar va podshipniklarga yaxshi qarash kerak.

Kollektorni vaqt-vaqti bilan benzinga ho‘llangan toza lat­ ta bilan changdan tozalab turish zarur. Bu operatsiya genera­ tor to‘xtaganida bajariladi. Mashina to‘g‘ri ishlasa, kollektorda qurum izlari bo‘lmasligi kerak. Cho‘tkalarning kollektorda qurum izlarini qoldirmasdan mayda-mayda uchqunlanishi xavfli emas. Kollektorda qurum izlari paydo bo‘lsa, uning sabablarini aniqlab bartaraf etish, kollektorni esa mayda donador presslangan pemza yoki kollektor yuzasi shaklidagi yog‘och kolodkaga tortilgan may­ da shishali qog‘oz bilan silliqlash kerak. Kollektorning barcha yu­ zasi bir tekisda silliqlanishi lozim. Kollektorni jilvir qog‘oz bilan silliqlash qat’iyan man etiladi.

Agar vaqt o‘tishi bilan plastinalar orasidan slyuda chiqish­ ni boshlasa, cho‘tkalar ishlaganida uchqun ko‘rinadi va shov­ qin eshitiladi. Bunday hollarda maxsus arracha bilan plastinalar orasidagi slyudani 1 mm ga yaqin chuqurlikda ohistagina chiqarib­ olish, shundan so‘ng uch qirrali mayda egov bilan hosil bo‘lgan pitirlarni egovlab kollektorni ish davomida cho‘tkalarni ko‘tarib silliqlash zarur.

Cho‘tka mexanizmini muntazam suratda ko‘zdan kechirib turish kerak. Shikastlangan yoki yoyilgan cho‘tka o‘rniga yangi­

sini o‘rnatish va uni kollektorga surkash zarur. Buning uchun cho‘tka ostiga mayda shishali qog‘oz polosa (shishasini cho‘tkaga qaratib) qo‘yiladi. Qog‘oz mashinaning aylanish yo‘nalishi bo‘yi­ cha cho‘tka kollektoriga jips yopishguniga qadar cho‘tka ostidan o‘tkaziladi. Cho‘tka tutgich prujinasini normal bosimda surkaladi. Cho‘tkalar surkash qilinganidan keyin (kollektor shlifovkalangan­ dan keyin ham) hosil bo‘lgan chang havo bilan puflab ketkaziladi, cho‘tkalarni tugal silliqlash uchun esa generator salt yurishi kerak.

Yangi cho‘tkalarni o‘rnatishda, ularning hammasi tekis ekan­ ligini, plastinadan baravariga tushishi va yangisiga o‘tishiga is­ honch hosil qilish, shuningdek, cho‘tkalarni oboymada qisilmas­ dan erkin surilishini va unda tebranmasligini tekshirish lozim. Halqaning ostki chekkasi kollektordan 2–3 mm narida bo‘lishi kerak.

Traversa noto‘g‘ri holatda bo‘lganida ham cho‘tkalar ko‘p uch­ qunlanishi va hatto kollektor kuyishi mumkin.

Vaqt o‘tishi bilan sharikli podshipniklarning moyi quyuqlashib ifloslanadi. Shuning uchun ham moyni yiliga bir yoki ikki marta yangilab turish kerak. Ifloslangan moydan tozalangandan so‘ng podshipniklarni shprits yordamida benzin purkab yaxshilab yu­ vish, so‘ngra yana moy to‘lg‘azib qo‘yish lozim. Podshipniklarni qismlarga ajratishda ularga chang, qum va boshqa narsalar tush­ masligiga e’tibor berish zarur.

Nam tushishi sababli mashinaning izolatsiyasi namiqib qoli­ shi va natijada uning qarshiligi kamayishi mumkin. Mashina uzoq vaqtgacha ochiq havoda yoki isitilmaydigan nam xonada ishlamasdan turganida ana shunday hol ro‘y berishi mumkin. Bunday hollarda mashinani ishlatishdan oldin mavjud turdagi O‘zgartirgichga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha zavod ko‘rsatmasida ko‘rsatilgan usulda quritib olish zarur.

5.5. Ko‘p postli ta’minlash manbalari

Ko‘p postli payvandlash to‘g‘rilagichlari ÂÄÌ yoy bilan ballast reostatlari orqali bir nechta payvandlash postlarini to‘g‘rilangan tok bilan bir vaqtda ta’minlash uchun qo‘llanadi, himoyalovchi gazda mexanizatsiyalashgan payvandlashda ÂÄ1Ì to‘g‘rila­ gichlari qo‘llanadi. Bitta to‘g‘rilagichdan ishlay oladigan postlar soni n ni, ko‘p postli to‘g‘rilagichning nominal toki Inom ni bir postning maksimal toki In ga nisbati bilan aniqlaydilar

24- Mavzu: Payvandlash apparatlari, asbob- uskunalar va jihozlarni nazorat qilishning maqsadi
Reja;
1 Payvandlash transformatorini ishchi rejimga rostlash
2 Payvandlash transformatorlariga xizmat ko‘rsatish.

3. 
   Payvandlash o‘zgartirgichlari va agregatlari
   

Payvandlash transformatorini ishchi rejimga rostlash uchun quyidagilarni bajarish kerak bo‘ladi:

– kerak bo‘lgan kuchlanishni olish uchun transformatorni ta’minlash manbasiga ulash kerak bo‘ladi;

– payvandlash transformatori o‘chirilgan holatida yoki uning salt yurish rejimida bo‘lganida uni texnik pasportda berilishi bo‘yi­ cha yoy kuchlanishini va payvandlash tokini rostlashimiz zarur;
– payvandlash transformatorini ishga tushirish;

– yoyli dastakli payvandlash uchun kerak bo‘ladigan payvand­ lash tokini tok ko‘rsatkich moslamasining dastagi yordamida payvandlash tokini rostlash

Payvandlash transformatorlariga xizmat ko‘rsatish. Payvand­ lash toki mazkur transformator va rostlagich hisoblangan eng katta tokdan ortiq bo‘lmasligi lozim. Transformator bilan rost­ lagichdagi qisqichlar yaxshilab tortib mahkamlanishi va puxta elektr kontakt hosil qilishi kerak. Transformatorning ishqalanuv­ chi barcha qismlari vaqt-vaqtida (6 oyda bir marta) maxsus moy bilan moylanishi zarur. Transformatorning normal sovishi uchun hamda g‘altaklarni g‘ilof va yerga ulanish oldini olish maqsadi­ da g‘ilofning pachoqlangan joylari to‘g‘rilanadi. G‘ilofsiz va yer­ ga ulanmagan transformatorni ishlatish man etiladi. Payvandchi transformator birlamchi zanjirining tok o‘tadigan metall qismlari­ ga tegmasligi kerak.

Avariyaga olib kelishi mumkin bo‘lgan mayda nuqsonlarni o‘z vaqtida tuzatish uchun transformatorlarni vaqt-vaqti bilan ko‘zdan kechirib turish zarur.

Transformatorlarni ishlatish jarayonida quyidagi asosiy nuqsonlar vujudga keladi:

Chulg‘am o‘ramlarining qisqa tutashishi. Qizishi, izolat­ siyani kuyishi va chulg‘amning qisman erishi ana shundan dalolat beradi. Agar chulg‘am uzilmagan va transformatorning birlamchi chulg‘ami qisqa tutashgan bo‘lsa, bu holda transform­ ator juda qattiq­ guvillaydi, salt yurish toki ko‘p sarf bo‘ladi va qiziydi. Nuqsonni tuzatish uchun transformatorni tarmoqdan ayirish,­ qismlarga ajratish va qisqa tutashgan joyni tuzatish yoki chulg‘amni qaytadan o‘rash kerak.

Ulangan yerlari yomon kontaktlashadi va natijada trans­ formator qiziydi. Buni darhol bartaraf qilish kerak. Buning uchun transformator yoki rostlagich tarmoqdan ayiriladi; qizib turgan qismi qismlarga ajratiladi, tutash yuzalar bir-biriga zich moslanadi va qisqich boltlari oxirigacha burab tortiladi.

Izolatsiyalarning shikastlanishi natijasida o‘zak yoki u mah­ kamlanadigan shpilkalar va boshqa qismlarni o‘ta qizishi. Trans­ formatorni qismlarga ajratib shikastlangan izolatsiyani yangilash zarur.

Vintli privodning bo‘shashib qolishi natijasida o‘zakni qattiq guvillashi. Mahkamlash shpilkalarini burab taranglash zarur.

Payvandlash o‘zgartirgichlari va agregatlari

O‘zgarmas tokning payvandlash generatorlari elektr mashi­ nalarning maxsus xillari bo‘lib, ular qattiq, tez pasayadigan va sekin pasayadigan tashqi VAT li qilib chiqariladi. Payvandlash generatorining valini aylantiruvchi yuritma sifatida yoki qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron elektr yuritgich yoki ichki yonuv yuritgichdan foydalanadilar (5.13-rasm).

5.13-rasm. Payvandlash o‘zgartirgichi:
1 – kollektorning misli plastinkalari a; 2 – generator cho‘tkalari; 3 – boshqariluvchi reostat; 4 – taqsimlovchi qurilma; 5 – qisqichlar; 6 – voltmetr; 7 – ventilator; 8 – uch fazali asinxron dvigatel; 9 – tortuvchi moslama; 10 – magnit polyuslari; 11 – korpus; 12 – langar.
Hozirgi vaqtda aylanuvchi o‘zgartirgichlar payvandlash to‘g‘ri­ lagichlari bilan siqib chiqarilmoqda. Generator bilan elektr yurit­ gich ulangan konstruksiya – payvandlash o‘zgartirgichi deyiladi, generator bilan ichki yonuv yuritgichi ulangan konstruksiya – payvandlash agregati deyiladi.
Elektr uzatish liniyalari bo‘lmagan yoki ulardan foydalanish noqulay bo‘lgan joylarda payvandlash ishlarini olib borishda pay­ vandlash agregatlari keng ishlatiladi (5.14-rasm). Payvandlash agregatlari maxsus tirkamada avtomobilga ulanadi yoki avtomobil kuzoviga ortiladi.

5.14-rasm. Payvandlash agregati:

1 – generator; 2 – dvigatel; 3 – aylanish tezligini rostlovchi moslama;

4. 
   – yonilg‘i baki.
   

Sanoatda kollektorli (5.15-rasm) va ventilli generatorlar ish­ lab chiqariladi. Mustaqil qo‘zg‘atuvchi kollektorli payvandlash generatorining quyma po‘lat korpusi 1 generator magnit tizimini tashkil qiladi, ikki jufti magnit qutblari 2 va 4, ikkita qo‘shimcha qutblari (rasmda ko‘rsatilmagan) va Wl chulg‘amlari bilan langar 3 dan tashkil topgan. Asosiy qutblarda generatorni magnitlovchi Wr va magnitsizlovchi Wr chulg‘amlari joylashgan.

25-Mavzu: Texnologiyani nazorat qilish

Reja:

1. 
   Payvand konstruksiyalarni ishlab chiqish texnologiyasi
   
2. 
   Tayyorlash ishlab chiqarish texnologiyasi
   
3. 
   Panjarali konstruksiyalar va balkalarni payvandlash texnologiyasi
   

Ishlab chiqarish buyumini o‘zgartirishi bo‘yicha sodir etila­ yotgan ishlab chiqarish jarayonining bir qismi texnologik jarayon deyiladi. Bitta ish joyida bajarib bo‘lingan texnologik jarayonning qismi texnologik operatsiya deyiladi. Bunda ishlab chiqish unum­ dorligini aniqlash uchun, mehnatni texnik me’yorlash va jihozlar yuklamasi hisoboti uchun asosiy hisob qiymati hisoblanadi. Tu­ gatilgan operatsiyaning qismini ishlatiladigan asboblar doimiyligi bilan va ishlov beriladigan yuzalar yoki yig‘ishda biriktirilishiga o‘tuvchi jarayon deyiladi.

Payvand konstruksiyani tayyorlashda texnologik jarayonni loyihalash uchun birlamchi ma’lumot bo‘lib buyum chizmalari, texnik shartlar va ishlab chiqish programmasi rejasi hisobla­ nadi. Chizmalar va texnik shartlar tanovar ashyolari ular kon­ figuratsiyasi, o‘lchamlari, payvand birikma turlari, jihozlar va ashyolarga qo‘yiladigan talablar, hamda texnologik va nazorat operatsiyalarini­ bajarish talabi va payvand birikmaning sifat ko‘rsatkichlari ma’lumotlarini tashkil etadi. Payvand birikma­ ni sifati talabi, kuchlanishga ishlatish va avariya holati vujudga kelishi nisbatini hisobga olgan holda sifat talabi qo‘yiladi. Bu talablar bo‘yicha hamma payvand buyumlar shartli ravishda uch guruhga bo‘linadi. Birinchi guruh – bu alohida o‘ta mas’uliyat­ li buyumlar, ushbu konstruksiyalar buzilishi oqibatida, hattoki, insonning halok bo‘lishi mumkin. Bularga bosim ostida ishlay­ digan idishlar, og‘ir va yuk ko‘taruvchi mashinalar, transport qurilmalari va boshqalar kiradi. Ikkinchi guruhga – mas’uliyatli buyumlar, bularning buzilishi katta moddiy yo‘qotishlarga olib keladi. Bularga, masalan, mahsulot ishlab chiqarish texnologik liniyalarda o‘rnatilgan qurilmalar­ kiradi. Uchinchi guruh – bu mas’uliyatsiz buyumlar.

Ishlab chiqarish dasturi ma’lum aniq muddat (oy, yil) mobayni­ da ishlab chiqarilishi kerak bo‘lgan buyumlar soni ma’lumotlar to‘plamidan iboratdir. Bu ma’lumotlar jihozlar tanlash uchun, mexanizatsiya vositalari va texnologik qurilmalar tanlash uchun nasos bo‘lib xizmat qiladi.

Ishlab chiqarish dasturi hisobiga ko‘ra texnologik jarayonning iqtisodiy unumdorligi baholanadi. Texnologik jarayon har bir alohida operatsiyani eng mukammal bajarish shartlarini ta’min­ lashi lozim. Texnologik jarayon nafaqat maksimal ravishda qo‘l mehnatini almashtirishi balki butun ishlab chiqarishni hisobga olishi kerak. Kam seriyali va seriyali ishlab chiqarishda buyum va tanovarlarni keng o‘lcham turlari diapazoni uchun mo‘ljallan­ gan qurilmalar va universal jihozlar ishlatilishi nazarda tutilishi kerak. Ko‘p seriyali va hajmli ishlab chiqarishda yanada murak­ kabroq bo‘lgan avtomatik va rotor liniyalar tarkibidagi ixtisos­ lashtirilgan jihozlar ishlatiladi. Lekin ixtisoslashtirilgan jihozlar liniyalari qimmat va buyumni almashtirishda qayta tiklash im­ koni bo‘lmaydi. Shuning uchun qayta tiklanuvchi moslanuvchi avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimlarini qo‘llash foyda­ liroqdir. Ularni sanoat robotlari asosida ishlab chiqish mumkin. Sanoat robotlarning universalligi amaliy jihatdan inson bajara­ yotgan xohlagan operatsiyani­ avtomatizatsiyalash­ imkonini be­ radi, dasturlar almashish­ tezligi esa xuddi shunday inson xizmat ko‘rsatayotgan ishlab chiqarish moslashuvchanligini­ ta’minlash imkoniga ega.

Payvand konstruksiyani tayyorlash texnologik jarayoni o‘z ichi­ ga ketma-ket bajariladigan asosiy tayyorlash, yig‘ish, payvandlash, nazorat qilish, pardozlash operatsiyalarini va qo‘shimcha trans­ portirovka qilish, kantovka qilish va boshqa xil operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. Shularga asosan texnologik tizim bo‘yicha payvand­ lash ishlab chiqarish bo‘limlari tashkil etiladi.

Payvand konstruksiyalarni tayyorlash texnologik jarayonlarini loyihalashda yagona texnologik hujjatlar tizimi (YTÍT)ga aso­ san bajariladi. Unda davlat standartlari, ishlab chiqarish holatlari qoidalari o‘rnatilgan, hamda texnologik hujjatlarni olib borish va ro‘yxatga olish talablari kiritilgan.

Texnologik jarayonlarni loyihalash, sexlararo detallarni tex­ nologik marshrutlari va yig‘ish birliklari, hamma ish turlariga texnologik operatsiyalarni ishlab chiqish, moddiy va ish norma­ larini tayyorlash, texnik nazorat usullari va vositalarini aniqlash, birikmalarni yig‘ish va payvandlash uchun qurilmalarni prinsi­ pial sxemalarini ishlab chiqish va qurilmalarini loyihalash uchun texnik masalalarni tayyorlash kabilarni ishlab chiqa­ rishini o‘z ichiga oladi. Donali va kamseriyali ishlab chiqarish uchun texnologik operatsiyalar katta qilib marshrutlar kartalari­ da yozib qo‘yiladi, seriyali va hajmli ishlab chiqarishda esa yana ham tushunarliroq­ qilib operatsion kartalarda yozib qo‘yiladi. Operatsion kartalar turli xil ishlar operatsiyasi texnologik ketma-ketlik bo‘yicha maxsus ko‘rsatilgan jihozlar, qurilma, asbob, materiallar va vaqt normalari yozuvlari bilan yozilgan bo‘ladi. Payvandlash va kavsharlash­ texnologik jarayonlar yozilishida ishlab chiqarish turi va xarakteriga qaramasdan hamma oper­ atsiyalar texnologik rejimlar talab etilgan ko‘rsatmalar bilan ba­ yon etilishi kerak. Operatsion kartalar eskizlar kartalari bilan to‘ldiriladi, unda rasmlar, eskizlar,­ chizmalar, jadvallar jamlan­ masi, operatsiyalarni tushunish va bajarish uchun va operatsion kartalarda keltirilgan texnologik o‘tishlar bilan to‘ldiriladi.

Donali va kamseriyali ishlab chiqarish uchun namunaviy tex­ nologik jarayon ishlatilishi mumkin, ularda texnologik operatsi­ yalar va umumiy konstruktiv-texnologik tizimlar bilan buyumlar tayyorlash guruhlariga texnologik o‘tishlar tartibi mavjuddir

Buyumni yig‘ish va payvandlash sifati ko‘p jihatdan detal­ larni tayyorlash sifatiga bog‘liq. Korxonaga keltirilgan metall prokatlar turlariga qarab ajratiladi, masalan, qalinligi, kimyo­ viy tarkibi va mexanik xususiyatlariga qarab har biri alohida ajratiladi. Ishlab chiqarish, transportirovka va saqlash davomi­ da, hosil bo‘lgan tunukalarning va turli prokatlarning defor­ matsiyalanishi to‘g‘rilanadi. To‘g‘rilash ko‘pvalikli tunuka to‘g‘rilovchi yoki turli to‘g‘rilovchi mashinalarda sovuq holatda­ bajariladi. Qalin devorli o‘ta deformatsiyalangan metalni gaz gorelkasi yordamida lokal yuza qizdirish bilan to‘g‘rilanadi. Metall yuzasini qirlardan, metall quyindilaridan va zanglardan mexanizatsiyalashgan liniyalarda­ igna frezerli mexanizmlar va oksidlanishdan himoya qiluvchi tozalangan yuzalarga tuproq bilan qoplash uchun kameralar­ o‘rnatilgan. Haqiqiy o‘lcham bo‘yicha metalga detalkonturini siljitib qo‘l yordamida belgi qo‘yiladi. Belgilashda standart asboblar ishlatiladi bu: po‘lat ruletkalar, chizg‘ichlar, burchaklar, sirkullar, kernerlar, va boshqalar, hamda yupqa tunukali po‘latlardan yoki pleksiglas (organik oyna)dan tayyorlangan belgilovchi shablonlardir. Belgi chiziqlari bo‘r bilan, kerner bilan, grafit qalam bilan yoki temir qalam bilan chiziladi. Belgilashda detallarni payvandlashdagi va mexanik ishlov berishdagi qisqarilish­ qiymatlari hisobga oli­ nadi. Mexanik kesish gilotin qaychilarda va press-qaychilarda bajariladi. Tunukali detallarni egri chiziqli shakllarda qirqib olish uchun diskli qaychilar bilan foydalaniladi. Ko‘p diskli qaychilar parallel egri chiziqli yoki rulon metalni tasmalarga tushirish uchun qo‘llaniladi. Ajratib kesishni diskli yoki mexa­ nik qo‘l arralar bilan, dastgohlardagi ajratib kesish keskichlari­ bilan, abraziv aylanalar bilan amalga oshiriladi. Seriyali ish­ lab chiqarishda yuqori aniqlik bilan tanovarlarni olish uchun shtamplarda chopib kesish bilan bajariladi.

Termik ajratib kesish tayyorlov operatsiyalarida keng qo‘lla­ niladi. 75% hajmgacha tayyorlov operatsiyalari shu usuldan foy­ dalaniladi.

Qo‘l yordamida listlarni kesish belgilash bo‘yicha bajariladi, avtomatik usulda esa – metall nusxa ko‘chirish bo‘yicha, massh­ tab chizma – nusxa ko‘chirish bo‘yicha yoki dasturli boshqaruv mashinalarda amalga oshiriladi. Ko‘p hollarda kislorod yordami­ da kesishni, ayniqsa, mashina kislorodli kesishni payvandlashga detallar uchlarini ajratish uchun rax tushirish bilan almashtiradi. Mexanik ishlov berishni qirralarni randalash yoki frezerlash dast­ gohlarida olib boriladi.

Silindrsimon yoki konussimon detallar shakllari uch yoki to‘rt namatli juvalarda sovuq yoki issiq holatlarda tayyorlanadi. Agar egilish radiusi metall qalinligiga ≤ 25 nisbat bo‘lsa, u holda tu­ nukani egishdan oldin 1100°C gacha qizdiriladi, bu nisbatlarning katta qiymatlarida egish sovuq holatda bajariladi. Yirik sharsi­ mon rezervuarlar uchun «bargchalari» ni sferik qobiqlarni ishlov berilayotgan radiuslariga nisbatan o‘qlar joylashuvi va namatlar shakli mavjud bo‘lgan ko‘p namatli mashinalarda amalga oshiri­ ladi. Turli prokatli detallar (burchaklar, shveller, quvur, tavr va boshqalar)ni egish uchun rolik eguvchi va quvur eguvchi dast­ gohlar qo‘llaniladi. Bunday dastgohlar har bir shakl uchun al­ mashtiruvchi eguvchi roliklar komplektlari bilan ta’minlangan. Profil tanovarlari tutashgan kabi, spiral va boshqa shakllar kabi egish mumkin. Detal qirralari gratlardan, metall quyindilaridan, g‘adirliklaridan va zanglardan pnevmatik zubilo va abraziv yoki simli aylanalar bilan ishqalanish mashinalar yordamida tozala­ nadi.

Panjarasimon va balka konstruksiyalar qurilishda bino va ko‘priklarning fermalarini, tayanchlar, elektr tokini uzatish lini­ yalari, issiqlik va gidravlik elektr stansiyalari va boshqa inshoot­ larning konstruksiyalarini tayyorlashda, shuningdek, ko‘tarish kranlari, vagonlar, teplovozlar, avtomobillar, qishloq xo‘jalik mashinalari, poydevor romlari va boshqa buyumlar tayyorlashda, mashinasozlikda qo‘llaniladi. 13.2-rasmda panjarasimon qurilish fermalarining uzellari misol tariqasida ko‘rsatilgan.

Bunday konstruksiyalarda bir yoki ikkita burchaklikdan ibo­ rat o‘zaklar juda ko‘p tarqalgan (13.2-rasm, a va b). Payvand tavr birikmalar (13.2-rasm, d) hamda quvurlardan iborat fermalar (13.2-rasm, e) ham ishlatiladi. Bu xildagi konstruksiyalar dastaki yoki yarim avtomatik tarzda payvandlanadigan kalta, to‘g‘ri chiziqli uchma-uch yoki burchak choklar juda ko‘pligi bilan xarakterlanadi­. Qoplamli elektrodlar bilan dastaki yoki karbonat angidrid gazida yarim avtomatik payvandlash usullari qo‘llaniladi.

13.2-rasm. Panjarasimon fermalar uzellari:

a – kosinkali; b – ust quymali; d — tayanch uzel; e — trubkasimon birikma.
Fermalar reja bo‘yicha kopir bo‘yicha va konduktorlarda, geo­ metrik o‘lchamlarining hamda biriktiriladigan elementlar o‘qlari­ ning bir nuqtada, ya’ni ana shu uzel kesimining og‘irlik markazi­ da kesishish aniqligini ta’minlaydigan stendlar hamda stellajlarda yig‘iladi va payvandlanadi. O‘qlar ko‘pi bilan 5 mm chetga chi­ qishi mumkin. Uzellardan fermalar o‘rtasidan tayanchlari to­ mon ketma-ket payvandlanadi. Avvalo uchma-uch tutashtirila­ digan joylari payvandlab olinadi, uzellarda oldin ro‘para choklar, so‘ngra yon choklar payvandlanadi. Bunday konstruksiyalarda asosiy yig‘ish – payvandlash ishlarining mehnat talabchanligi konstruksiyani tayyorlash uchun sarflanadigan jami mehnatning 80—85 foizini tashkil etadi, qolgan 15—20% esa yordamchi ish­ lar, ya’ni rejalash, to‘g‘rilash, randalash va boshqalarga To‘g‘ri keladi.

Mashinasozlik hamda qurilishda fazoviy rom konstruksiyalarni tayyorlash uchun prokat – burchakliklar, shvellerlar, qo‘shtavrlar hamda shtamplangan elementlar ishlatiladi. Bunday konstruksi­ yalar elementlarining birikish turlari 13.3-rasmda ko‘rsatilgan.

13.3-rasm. Shtamplangan va bukilgan elementlar, prokatdan tayyor-langan rama va balka uzellarni biriktirish.

Konstruksiyalar payvandlash plitalari va stendlarda yoki kon­ duktorlarda payvandlanadi. Dastlab asosiy uzellar payvandlana­ di, so‘ngra butun rama, o‘rtasidan boshlab uning chetlari tomon payvandlab chiqiladi.

Devorlarining kesimi yaxlit balkalar tunukadan tayyorlana­ di. Qo‘shtavr va qutisimon kesimdagi balkalar ham ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda egilgan tunuka elementlardan iborat qutisimon payvand balkalar keng qo‘llanila boshlandi.

Yakkalab va kichik seriyalab ishlab chiqarish sharoitlarida balkalar reja bo‘yicha dastaki va yarim avtomatik payvandlab yig‘iladi­. Ko‘plab va yirik seriyalar ishlab chiqarishda buyum konduktorlarda yig‘iladi va maxsus qurilmalarga o‘rnatib flus os­ tida hamda karbonat angidrid gazida dumalatgich (kontovatel) dan foydalanib, avtomatik payvandlanadi.

13.4-rasm, a da tunukadan yasalgan qo‘shtavr balkalarning uchma-uch tutashgan joylarini payvandlash usullari ko‘rsatil­ gan. Uchma-uch joyi balkaning eng ko‘p yuk tushadigan qismida bo‘lganidagina qo‘shimcha qoplamlardan foydalaniladi.

26-Mavzu: payvandlash rejimlarini aniqlash va o‘rnatish,
Reja

1. 
   Payvandlash to‘g‘rilagichlari
   

2Payvandlash to‘g‘rilagichini talab etilgan ish rejimiga rostlash.

2. 
   Payvandlash generatorini talab etilgan ish rejimiga rostlash.
   

Payvandlash to‘g‘rilagichi – o‘zgaruvchan tokning uch fazali tarmog‘i energiyasini yoy bilan payvandlashda foydalanish uchun to‘g‘rilangan tok energiyasiga o‘zgartiruvchi statik o‘zgartirgichidir.

Payvandlash to‘g‘rilagichi quyidagi asosiy qismlardan tash­ kil topgan: kuchlanish transformatori – tarmoq kuchlanishini ta’minlash manbayining salt yurish kuchlanishigacha pasaytirish

uchun, yarim o‘tkazgichlar elementlarining bloki – o‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash uchun, stabillashtiruvchi drossel – to‘g‘rilangan tokning pulsatsiyasini kamaytirish uchun. To‘g‘rilagich bloki ya­ rimo‘tkazgichlar elementlarining jamlanmasini tashkil etadi, ular maxsus sxema bo‘yicha ulangan. Yarimo‘tkazgichlar element­ larining afzallik tomoni shundaki, ular tokni faqat bir yo‘nalish bo‘yicha o‘tkazadilar, natijada tok kuchi o‘zgarmas (to‘g‘rilangan) bo‘ladi. Bunday elementlar ventili effektga egadirlar, chunki tok bir yo‘nalish bo‘yicha o‘tadi. Ular yarimo‘tkazgichli ventillar deb ataladi. Ular boshqariladigan – tiristorlar va boshqarilmaydigan – diodlarga ajratiladi.

Kremniyli boshqarilmaydigan ventil-diod uchun material sifa­ tida yupqa kremniyli plastinka (katod) ishlatiladi, uning ikkinchi tomoni (anod)ga yupqa qilib aluminiy qoplangan bo‘ladi (5.9-rasm, b). Ikki yarimo‘tkazgichlarning bevosita tutashuvi natijasi­ da o‘tuvchi qatlam (P) hosil bo‘ladi. U o‘z navbatida bir yo‘na­ lish bo‘yicha (anoddan A katodga K) tokni osongina o‘tkazadi va deyarli tokni orqaga o‘tkazmaydi. Ushbu kremniyli disk diod konstruksiyasini tashkil etadi (5.9-rasm, a).

5.9-rasm. Diod va tiristorning qurilmasi va ishlash prinsipi.
Kremniyli boshqariladigan ventil-tiristorni to‘rtta qatlami va uchta o‘tkazuvchisi bo‘ladi (5.9-rasm, d). Agar ushbu elementga tashqi kuchlanish bilan ta’sir etsak (anoddan katodga), u hol­ da o‘rtacha o‘tish P2 teskari tomonga yoqiladi va tiristor tok o‘tkazmaydi,­ ya’ni yopiq holatda bo‘ladi. Uni ochish uchun unga boshqariladigan elektrodni (ÂÅ) musbat potensial (impuls) bilan uzatish kerak bo‘ladi. Bu holatda P2 ochiladi va tok tiristor bo‘yi­ cha anoddan katodga o‘tadi. Agar tiristor bo‘ylab o‘tayotgan tok nolgacha tushib ketsa u yana yopilib qoladi. Faza bo‘ylab elektr burchagini o‘zgartirib borsak to‘g‘rilangan tokning o‘rtacha qiy­ matini aniqlash mumkin. Shunday qilib, tiristor nafaqat to‘g‘ri­ lagich vazifasini bajaradi, balki payvandlash toki rostlagich vazi­ fasini ham bajaradi. Impuls uzatish vaqti o‘zgartiriladi, vaholanki maxsus elektron qurilma yordamida tok kuchi ham o‘zgaradi. Konstruktiv ko‘rinish bo‘yicha kremniyli tiristor kremniyli diod kabidir, lekin uchinchi boshqaruvchi elektrodga ham ega. Hozir­ gi kunda sanoatda kremniyli va selenli diodlar hamda kremniyli tiristorlar keng qo‘llanilmoqda. Payvandlash generatorini talab etilgan ish rejimiga rostlash. Payvandlash generatorini ish rejimiga rostlash uchun quyi­

dagilarni bajarish zarur:

payvandlash preobrazovatelning privodli elektr dvigatelini ta’minlovchi kuchlanish tarmog‘iga ulash;

generator langarini shitda ko‘rsatilgani kabi yo‘nalish bo‘yicha aylantirilayotganini tekshirish;

shitda ko‘rsatilgan yo‘nalishga qarshi aylantirilgan holda privodli elektr dvigatel qisqichlarini almashtirish lozim;

payvandlash toki bosqichini rostlash;

payvandlash generatorini ulash va talab etilgan payvandlash tokini rostlash.

Payvandlash o‘zgartirgichlariga texnik xizmat ko‘rsatish. Pay­ vandlash o‘zgartirgichi unga muntazam suratda qarab turilgan taqdirdagina bekami-ko‘st ishlaydi. Ayniqsa, generator kollektori, cho‘tkalar va podshipniklarga yaxshi qarash kerak.

Kollektorni vaqt-vaqti bilan benzinga ho‘llangan toza lat­ ta bilan changdan tozalab turish zarur. Bu operatsiya genera­ tor to‘xtaganida bajariladi. Mashina to‘g‘ri ishlasa, kollektorda qurum izlari bo‘lmasligi kerak. Cho‘tkalarning kollektorda qurum izlarini qoldirmasdan mayda-mayda uchqunlanishi xavfli emas. Kollektorda qurum izlari paydo bo‘lsa, uning sabablarini aniqlab bartaraf etish, kollektorni esa mayda donador presslangan pemza yoki kollektor yuzasi shaklidagi yog‘och kolodkaga tortilgan may­ da shishali qog‘oz bilan silliqlash kerak. Kollektorning barcha yu­ zasi bir tekisda silliqlanishi lozim. Kollektorni jilvir qog‘oz bilan silliqlash qat’iyan man etiladi.

Agar vaqt o‘tishi bilan plastinalar orasidan slyuda chiqish­ ni boshlasa, cho‘tkalar ishlaganida uchqun ko‘rinadi va shov­ qin eshitiladi. Bunday hollarda maxsus arracha bilan plastinalar orasidagi slyudani 1 mm ga yaqin chuqurlikda ohistagina chiqarib­ olish, shundan so‘ng uch qirrali mayda egov bilan hosil bo‘lgan pitirlarni egovlab kollektorni ish davomida cho‘tkalarni ko‘tarib silliqlash zarur.

Cho‘tka mexanizmini muntazam suratda ko‘zdan kechirib turish kerak. Shikastlangan yoki yoyilgan cho‘tka o‘rniga yangi­ sini o‘rnatish va uni kollektorga surkash zarur. Buning uchun cho‘tka ostiga mayda shishali qog‘oz polosa (shishasini cho‘tkaga qaratib) qo‘yiladi. Qog‘oz mashinaning aylanish yo‘nalishi bo‘yi­ cha cho‘tka kollektoriga jips yopishguniga qadar cho‘tka ostidan o‘tkaziladi. Cho‘tka tutgich prujinasini normal bosimda surkaladi. Cho‘tkalar surkash qilinganidan keyin (kollektor shlifovkalangan­ dan keyin ham) hosil bo‘lgan chang havo bilan puflab ketkaziladi, cho‘tkalarni tugal silliqlash uchun esa generator salt yurishi kerak.

Yangi cho‘tkalarni o‘rnatishda, ularning hammasi tekis ekanligini, plastinadan baravariga tushishi va yangisiga o‘tishiga ishonch hosil qilish, shuningdek, cho‘tkalarni oboymada qisilmas­ dan erkin surilishini va unda tebranmasligini tekshirish lozim. Halqaning ostki chekkasi kollektordan 2–3 mm narida bo‘lishi kerak.

Traversa noto‘g‘ri holatda bo‘lganida ham cho‘tkalar ko‘p uch­ qunlanishi va hatto kollektor kuyishi mumkin.

Vaqt o‘tishi bilan sharikli podshipniklarning moyi quyuqlashib ifloslanadi. Shuning uchun ham moyni yiliga bir yoki ikki marta yangilab turish kerak. Ifloslangan moydan tozalangandan so‘ng podshipniklarni shprits yordamida benzin purkab yaxshilab yu­ vish, so‘ngra yana moy to‘lg‘azib qo‘yish lozim. Podshipniklarni qismlarga ajratishda ularga chang, qum va boshqa narsalar tush­ masligiga e’tibor berish zarur.

Nam tushishi sababli mashinaning izolatsiyasi namiqib qoli­ shi va natijada uning qarshiligi kamayishi mumkin. Mashina uzoq vaqtgacha ochiq havoda yoki isitilmaydigan nam xonada ishlamasdan turganida ana shunday hol ro‘y berishi mumkin. Bunday hollarda mashinani ishlatishdan oldin mavjud turdagi O‘zgartirgichga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha zavod ko‘rsatmasida ko‘rsatilgan usulda quritib olish zarur.

27-Mavzu: Payvand birikmani vizual o‘lchash nazorati

Reja

1. 
   . Choklarni ko‘zdan kechirish va o‘lchamlarini o‘lchash
   
2. 
   Radiatsion defektoskopiya
   

Tekshirishning bu usuli payvandlashda zarur va keng tarqalgan usullardandir. Ko‘zdan kechirish oddiy ko‘z hamda kattalashtir­ gich oyna yordamida bajarilishi mumkin. Ko‘zdan kechirishdan oldin payvand choklari shlakdan yaxshilab tozalanishi, agar zarur bo‘lsa, ishlov berilishi zarur. Detalni ilashtirib olgandan keyin ham, har chokning valigi qo‘yilgandan keyin ham tekshirish lozim. Chok o‘lchamlari maxsus shablonlar va o‘lchash asboblari yordamida bevosita payvandlashdan keyin bajariladi.

Payvandlashda yomon payvandlanadigan po‘latlarning pay­ vand choklarini qayta-qayta ko‘zdan kechirish tavsiya etiladi. Ko‘zdan kechirish bilan darz ketgan joylar yoki birikkan ele­ mentlar o‘qlarining­ noperpendikularligi, biriktiriladigan element­ lar qirralarining surilganligi, choklarning o‘lchamlari va shakl­ lari nomuvofiqligi (balandligi, kateti va chok kengligi hamda kuchaytirishning bir tekismasligi, qatlamlanishi bo‘yicha), bar­ cha ko‘rinishlar va yo‘nalishlardagi darzlar, erib to‘planib qol­ gan joylar, kesiklar, kuygan joylar, to‘ldirilmagan kraterlar, yaxshi payvandlanmagan yerlar, g‘ovaklik va boshqa nuqsonlar, bir ke­ simdan ikkinchi kesimga o‘tishning ravonmasligi, payvandlangan uzel (buyum)ning umumiy geometrik o‘lchamlarining chizma va texnik shartlarga to‘g‘ri kelmasligi, payvandchining tamg‘asi yo‘qligi yoki qo‘yilgan tamg‘aning joriy qilingan talablarga mos kelmasligi aniqlanadi.

Bittasini ham qoldirmasdan barcha payvand birikmalarni ko‘zdan kechirish lozim. Tashqi ko‘rik va payvand birikmalarni o‘lchash tekshirish obyekti yetarlicha yoritilgan sharoitda amalga oshiriladi. Tekshirishning radiatsion usullariga payvand birikmalarni rentgen nur va gamma nuri bilan yoritib ko‘rish kiradi. Rentgen nurlarining to‘lqin uzunligi – 6•10–13–1•10–9 mm, gamma-nurlar – 1•10–13–4•10–12mm.

Payvand birikmalarda ichki nuqsonlarni aniqlash rentgen va gamma nurining turli qattiq ashyolar, shu jumladan, metallar orqali ham o‘tishiga asoslangan. Ashyo orqali o‘tayotganda istal­ gan nurlanish o‘zining intensivligini pasaytiradi.

Tekshirilayotgan ashyoning kimyoviy tarkibi, qalinligi va nur­ lanish energiyasiga qarab u ma’lum qonunga ko‘ra kuchsizlanadi. Eritiladigan obyekt orqali o‘tgan nurlanish intensivligining tur­ licha bo‘lishi tekshirilayotgan hududning qarama-qarshi tomo­ nidan detektor – radiografik plyonkada, elektron-optik tizim – televizor, elektronlar o‘lchagichida qayd qilinadi.

Nur nuqsonlari bor payvand birikma orqali o‘tganda yaxlit metaldagiga nisbatan kam kuchsizlanadi.

Choklarni yoritganda ichki nuqsonlar, ya’ni darzlar, chala payvandlangan joylar, g‘ovaklar, shlak qo‘shilmalar aniqlanadi. Bu usul bilan mas’uliyatli buyumlar tekshiriladi. Odatda chok umumiy uzunligining 3—15 % i yoritib ko‘riladi. Juda mas’uli­ yatli konstruksiyalarning barcha choklari yoritib ko‘riladi.

Yoritib ko‘rish uchun to‘g‘rilagichi bor maxsus transformator va o‘ziga xos lampa—rentgen trubkadan iborat rentgen apparatlari qo‘llaniladi (11.10-rasm). Qizigan katoddan chiqayotgan elektron­ lar yuqori kuchlanish ta’sirida germetik (ballondan havo so‘rib olingan) ballonda harakatlanishadi va anodga tushadi. Anodda elektronlar tormozlashish natijasida ularning energiyasi rentgen nurlari sifatida ajraladi.

14.10-rasm. Rentgen trubkaning chizmasi:

1 – anod; 2 – elektronlar; 3 – katod; 4 – rentgen nurlanishi.
Gamma-nurlari radioaktiv moddalarning ichki atom yemiri­ lishi natijasida vujudga keladi. Gamma-nurlari manbayi sifatida quyidagi radioaktiv moddalar: 1—60 mm qalinlikdagi metalni yoritib ko‘rish uchun tuliy –170, iridiy –192, seziy –137, kobalt – 60 ishlatiladi

28- Mavzu: payvandchining universal shablonlari. Vizual o‘lchash nazorat o‘tkazish tartibi va qoidalari.

Reja:

1. 
   Radiatsion defektoskopiya
   
2. 
   Ultratovush defektoskopiya
   

Gamma-nurlari ham odam sog‘lig‘i uchun zararli bo‘lgani sababli radioaktiv moddali ampulalar ma’lum masofada turib boshqariladigan maxsus apparatlar – gamma qurilmalariga joy­ lashtiriladi (14.11- va 14.12-rasmlar)



14.11-rasm. Radioaktiv moddali ampula:
1 – qopqoq; 2 – paxta; 3 – shisha ampula; 4 – latun gilza; 5 – radio­ aktiv modda; 6 – qo‘rg‘oshin g‘ilof.
Gamma-nurlar bilan yoritganda nuqsonlar rentgen nurlari bilan yoritgandagiga qaraganda yomon aniqlanadi. Shu sabab­ li gamma-nurlar buyumlarning shakli imkon bermagan chok­ ni yoritish noqulay bo‘lgan yoki metall haddan tashqari qalin bo‘lgani uchun rentgen nurlarini ishlatib bo‘lmaydigan hollar­ dagina qo‘llaniladi.

Rentgen nurlatish uchun ÐÀÏ 160–10Ï, ÐÓÏ–120–5 va ÐÓÏ–200–5 sanoat qurilmalari ishlatiladi. Gamma-nurlar bi­ lan nurlatish uchun – defektoskop qurilmalar «Ãàììàðèä–11», «Ãàììàðèä–21», ÐÈÄ–41 ishlatiladi.

Ionlashish tadqiqotini ro‘yxatga olish usuliga nisbatan ajratila­ di: radiografiya – bunda buyumning ichki strukturasi ko‘rinishini plyonkaga yoki qog‘ozga aks ettiriladi; radioskopiya – struktura holati ekranda ko‘rinadi; radiometriya – elektr signallarni ro‘y­ xatga oladi.

14.12-rasm. Buyumlarni gamma-nurlar bilan nurlantirish uchun qurilmasi:
1 – shtativ; 2 – radiatsion kallak; 3 – nur manbayini surish mexanizmi
Radiografiya o‘zining oddiyligi va nazorat natijalarini hujjatda aks ettirishi bilan keng qo‘llanilmoqda. Radiografik nazorat usuli­ da metall orasidan o‘tgan nur intensivligini ro‘yxatga olish uchun radiografik plyonka qo‘llaniladi (11.13-rasm). Metall chokning nuqsonli joylarida nurlarni kamroq yutadi va ular plyonkaning nurlarga sezgir emulsiyasiga ancha kuchli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham plyonkani ishlagandan keyin ana shu joyda plyon­ kada o‘lchamlari va shakli jihatdan mavjud nuqsonga o‘xshash qoramtir dog‘ paydo bo‘ladi. Chokning plyonkadagi surati uning rentgenogramma­ yoki gammogrammasi deb ataladi.

Payvand chokning yoritib ko‘rish sxemalari 14.14-rasmda ko‘rsatilgan.

Kseroradiografiya shundan iboratki, nuqsonni topish uchun yuzasiga foto o‘tkazgichli (odatda, selenli) qatlam surtilgan po‘lat (aluminiy) folgadan ishlangan plastinadan foydalaniladi. Plastina oldindan zaryadlanadi. Rentgen yoki gamma-nur ta’sirida ksero­ plastina elektr zaryadlarini yo‘qotadi. Nur intensivligi qancha kat­ ta bo‘lsa, qoldiq zaryad shuncha kam bo‘ladi. Nuqson bor joylarda

nurlanish intensivligi yuqori bo‘ladi va shu sababli bu joylarda­ gi qoldiq zaryad oz bo‘ladi. Bularning hammasi kseroplastinada ko‘rinmaydigan elektrostatik tasvir hosil qiladi. U proyavka qilib ko‘rinadigan tasvir hosil qilinadi. Bu shundan iboratki, ko‘rin­ maydigan elektrostatik tasvirli plyonka oldindan elektrlaydigan kukun (bo‘r, talk va boshqalar) bilan changlanadi. Bunga 10—40 s vaqt sarflanadi. Kseroradiografik plastina va proyavka qiluvchi kukun 7—12 kV kuchlanishda tojli zaryadsizlanish yordamida elektrlanadi­. Zaryadlash vaqti 10—120 s ni tashkil qiladi. Plasti­ nada zaryad ko‘pi bilan 30 daqiqa saqlanib turadi. Plastinaning xizmat qilish muddati 700 zaryadlashga yaqin. Rasmlar ksero­ plastinadan oddiy qog‘ozni kontaktlab ko‘paytiriladi. Qog‘ozda tekshirilayotgan buyumning olingan tasviri qayd qilinadi.
29-Mavzu:Kapillyar defektoskopiya

Reja:

1. 
   Rangli defektoskopiya.
   
2. 
   Oquvchanlik defektoskopiyasi
   

Nazoratning kapillar usuli nuqsonlarga suyuqliklar (pene­ trantlar)ni kapillar oqib qirishiga asoslangan va kontrast ko‘rini­ shidadir. Nazorat qilishning kapillar usuli ikki rangli va lyumi­ nessentli usullarga ajraladi.

Rangli defektoskopiya. Rangli defektoskopiya usulining ma’nosi quyidagicha. Nuqsonlarni aniqlash uchun oldindan tozalangan va moysizlantirilgan payvand choki sirtiga va uning atrofiga yuqori kapillar aktivlikdagi maxsus tarkibli, to‘q qizil rangli bo‘yoq sur­ kaladi. Kapillar kuchlar ta’sirida suyuqlik (qizil bo‘yoq) mayda tirqishlarga va teshiklarga – sirtda joylashgan nuqsonlarga kiradi. Shundan keyin qizil bo‘yoqning ortiqchasi payvand birikma sir tidan tozalab olinadi va uning ustiga maxsus oq bo‘yoq surtiladi, bu oq bo‘yoq tarkibida adsorblovchi va nuqsonlardan qizil bo‘yoq­ ni tortib oluvchi modda bor. Oq bo‘yoq fonida hosil bo‘lgan qizil rasmlar nuqson shakli va xarakterini ifodalaydi, payvand chok­ ning nazorat qilinadigan sirtidagi bu rasmlarni oddiy ko‘z yoki lupa yordamida aniqlash mumkin (14.25-rasm).

1. 
   b) d) e)
   

14.25-rasm.
Bu usuldan legirlangan po‘latlar, qora metallar va rangli metallar hamda qotishmalar, plastmassalar va hokazo payvand birikmalarni nazorat qilishda foydalanish mumkin. Nazorat qi­ lishning hamma qoidalariga rioya qilinganda chuqurligi 0,01 mm va kengligi 0,001 mm gacha bo‘lgan yoriqlarni aniqlash imkonini beradi. Boshqa fizik nazorat qilish usullari ichida bu usul tex­ nologiyasining oddiyligi, arzonga tushishi va bevosita konstruksi­ yaga o‘rnatilgan detallarni ham nazorat qilish mumkinligi bilan ajralib turadi.

Lyuminessent usuli shundan iboratki penetrant izlari yaxshi­ roq namoyon bo‘lishi uchun unga lyuminoforalar (ultrabinafsha rangda yonuvchi bo‘yoqlar) qo‘shiladi.

Oquvchanlik defektoskopiyasi
Oquvchanlik usuli bilan obyektning germetikligini buzuvchi tirqishlar topiladi. Germetiklik deb sosud devori yoki birikmalar orasidan gaz yoki suyuqlikning o‘tishini cheklab qo‘yuvchi xusu­ siyatga aytiladi. Germetiklikni tekshirish usullari 14.26-rasmda ko‘rsatilgan.

Kapillar usullar bilan aniqlash, yuza nuqsonlarini aniqlash usuli bilan o‘xshab ketadi.

Kerosin bilan sinash bosimsiz ishlaydigan idishlar uchun qo‘lla­ nilib, bosim ostida ishlaydigan idishlar uchun dastlabki sinov hi­ soblanadi. Kerosin yuksak kapillarlik xossasiga ega. Payvand choklarining zichligini sinash usuli kerosinning xuddi shu xossasiga asoslan­ gan. Sinashdan oldin choklar shlak va iflosdan tozalanishi hamda ko‘zdan kechirilishi lozim. Ko‘zdan kechirish vaqtida sezilgan kamchiliklar nazorat qilish boshlangunga qadar bartaraf qilinishi kerak.

Kerosin probasi bilan nuqsonlarni (nozichliklarni) aniqlash usulida payvand birikmaning bir tomoniga suvda eritilgan bo‘r surtiladi. Bo‘r eritmasi qurigandan keyin payvand chokning ik­ kinchi tomoni yaxshilab kerosin bilan ho‘llanadi. Kerosin payvand chokdagi nuqsonlardan o‘tib, bo‘r bo‘yog‘ida nuqsonlar borligini va ularning xarakterini ko‘rsatuvchi moyli quyuq dog‘lar hosil qiladi. Topilgan nuqsonlar bartaraf qilinadi va qaytadan payvand­ lanadi. Kerosin bilan tekshirish faqat musbat (0°dan yuqori) ha­ roratda qo‘llaniladi. Payvand choklar kerosin bilan ho‘llangani­ dan keyin 12 soat turishi kerak.

Rangli va lyuminissentli kapillar nazorat usullari penetrantlarni qo‘llashga asoslangan.

Kompression usullar.

Gidravlik sinovlar. Tekshirishning bu usulida payvand buyum (idish) suvga to‘ldiriladi. Shundan keyin nasos yoki gidravlik press bilan ish bosimidan 1,25 marta va undan ortiq bosim hosil qilinadi.

Gidravlik sinash usuli, tutib turish vaqti, bosim kattaligi va yo‘l qo‘yiladigan oqish tekshiriladigan obyekt uchun belgilan gan texnik shartlarda ko‘rsatiladi. Gidravlik sinashlar bosim os­ tida ishlaydigan bug‘ va suv qozonlari, quvurlar va idishlarning mustahkamligini hamda zichligini tekshirishda bajariladi.

30-Mavzu: Kapillyar defektoskopiya tasnifi,kapillyar nazorat uslubi

Reja

1 Pufakli usul Manometrik usul Kimyoviy usul
2 Payvand birikmaning mexanik xususiyatlarini aniqlash
Pufakli usul. Bunday sinash idish va quvurlarning ish bosimida germetikligini tekshirishda qo‘llaniladi. Payvand birikmalarning zichligi sovun eritmasi yoki idishga quyilgan suvga botirib tek­ shiriladi. Gaz o‘tadigan joylarda havo pufakchalari hosil bo‘ladi.

Manometrik usul sosudlarda tirqish nuqsonlar mavjudligini si­ nov bosimi o‘zgarishi oqibatida aniqlash asosida topiladi. Odatda sinov bosimi 1,0 – 1,2 ishchi bosimni tashkil etadi.

Kimyoviy usul indikator moddalarga ammiakning kimyoviy o‘zaro ta’sirlashishiga asoslangan. Ammiak yordamida tekshirish quyidagicha bajariladi. Idishga (buyumga) ish bosimigacha si­ qilgan havo beriladi va unga normal bosimdagi idish ichidagi havo hajmining 1% miqdorida ammiak aralashtiriladi. Payvand choklar simob nitratining suvdagi 5% li eritmasi shimdirilgan filtr qog‘ozi yoki bint bilan o‘rab qo‘yiladi. Nuqsonlar bo‘lsa, simob nitrati ammiak bilan ta’sirlanib, qog‘ozda qora dog‘ hosil qiladi.

Galoid vositasida tekshirishda freon–12 gazidan (ftorning ga­ loid elementi asosida tayyorlangan gaz) foydalanadi, gaz idishdagi teshikdan chiqayotganda strelkali pribor (qo‘lda ko‘tarib yuriladi­ gan ÃÒÈ–6 galoidli teshik izlagichi va boshqalar)da qayd qilina­ di.

Geliyli usul geliy mavjudligida o‘zgarayotgan mass-spektrometr­ da simning qizish elektr qarshiligini o‘lchash asosida amalga oshiriladi. Qarshilikni o‘lchash xuddi shunday simni (havoda joylashtirib) qizdirish natijasida solishtirish bilan o‘lchanadi.

Vakuum usullar.

Hamma buyumni vakuumlashda vakuum muhitning o‘zgarishi­ ni ro‘yxatga olish bilan bajariladi.

Vakuum-kamera usuli kerosin, havo yoki suv bilan sinab bo‘lmaydigan va bir tomondangina ochiq joyi bo‘lgan payvand choklarni (masalan, rezervuarlar, gazgolderlar va boshqa sig‘im­ larning tublaridagi payvand choklarni) tekshirishda qo‘llaniladi.

Payvand choklarning zichligini vakuum usulida nazorat qi­ lish uskunasi komplektiga quyidagi jihozlar vakuum-nasos va vakuummetrli vakuum-kamera hamda pnevmatik shlang kiradi (14.27-rasm).

14.27-rasm. Vakuum qurilmasining sxemasi:

1 – yuritmali vakuum nasosi; 2 – kamera; 3 – vakuummetr.

Tekshiriladigan chokning tozalangan hududiga, vakuum-kamera­ uzunligiga teng uzunlikda cho‘tka bilan ko‘pikli indikator quyuq qilib surkaladi. Ko‘pikli eritma bilan qoplangan payvand chokka vakuum-kamera o‘rnatiladi va metalga siqiladi hamda vakuum-nasos ishga tushiriladi. Pufak va ko‘piklarning paydo bo‘lishi chok nuqsonidan o‘tib kamera ichiga kirgan havodan dalolat beradi. Ko‘pikli indikator sifatida sovun ko‘pigi ishlatiladi.

Payvand birikmaning mexanik xususiyatlarini aniqlash
Mexanik xossalarini aniqlash uchun buyum bilan bir vaqtda O‘sha texnologik rejimlarda o‘sha metaldan namuna plastinalar yoki quvur bo‘laklari payvandlanadi. Ulardan esa sinash uchun namunalar tayyorlanadi (ba’zan namunalar bevosita buyumning o‘zidan qirqib olinadi). Mexanik sinov uchun tayyorlanadigan na­ munalarning o‘lcham va shakllari ÃÎÑÒ 6996—66 (14.28-rasm) bilan belgilangan.
Mexanik xossalarini tekshirish uchun eritib qoplangan yoki asosiy metaldan silindrik shakldagi namuna tayyorlanadi (14.28-rasm, a) va uzish mashinasida statik cho‘zilishiga (qisqa muddat­ li) sinaladi. Shu bilan birga nisbiy cho‘zilish ham (namunaning boshlang‘ich uzunligiga nisbatan foizlarda) aniqlanadi.
Payvand birikmaning xossalarini mexanik tekshirish ham plastina yoki quvur namunada xuddi yuqoridagidek bajariladi (14.28-rasm, b).

14.28-rasm. Mexanik xossalarini aniqlash uchun namunalar:

a – eritib yopishtirilgan metalning; b – payvand birikmaning; d – egilishga; e – zarbiy qovushoqlikka.

Metall chokning plastikligi payvand birikmani uzish mashi­ nasida yoki maxsus press ostida statik egilishiga sinab tekshirila­ di (14.28-rasm, d). Bukilish burchagi qancha katta bo‘lsa, uning plastikligi shuncha yuqori bo‘ladi. Maksimal bukilish burchagi 180° ga teng bo‘lganda metalning plastikligi yaxshi bo‘ladi. Na­ muna darz paydo bo‘lguncha bukiladi.

Payvand birikma zarbiy uzilishga (zarbiy qovushoqlikka) maxsus mashinalarda (mayatnikli kopyorlarda) sinaladi. Buning uchun chok tomonida kertiklari bo‘lgan maxsus kvadrat namu­ nalar tayyorlanadi (14.28-rasm, e).

Toblanadigan po‘latlarda, odatda, payvand birikmalarning qattiqligi­ ham tekshiriladi.

31-Mavzu: Sizishni izlash bilan nazorat qilish

Reja:

1. 
   Sizishni izlash bilan nazorat qulish
   
2. 
   Kapillyar usullar
   

Sizishni izlash bilan nazorat qilishning tasnifi
Tutash turdagi buyumlar (idishlar, o‘tkazgich kuvurlar)ga qo‘yiladigan asosiy foydalanish talablari devorlari va payvand birikmalarining o‘tkazmovchanligi, ya’ni zichligi (germetikligi) dir.
Germetikliklik buyumning konstruksiyalar qismlari va birikmalari
orqali gaz yoki suyuqlik kirishini cheklash xususiyatidir. Germetiklik darajasi vaqt birligi ichida sirqiydigan gaz yoki sizadigan
suyuqlik miqdori bilan aniqlanadi.
Buyumlarni zichlikka sinash, yoki sizishni izlash bilan nazorat
qilish parron nuqsonlar orqali osongina kiradigan va ko‘z bilan
yoki asboblar sizishni izlagichlar hamda boshqa qayd qilish vositalari yordamida yaxshi farq qilinadigan sinov moddalari (suyuqlik
yoki gazlar)dan foydalanib amalga oshiriladi.
Sizishni izlash bilan nazorat qilish payvand birikmalardagi va
buyumning asosiy metalidagi darzlar, payvandlanmay qolgan joylar, gazli g‘ovaklar, teshiklar, kuygan joylar va shu kabi parron
nuqsonlarni aniqlashga imkon beradi. Parron nuqsonning chiziqli
o‘lchamlarini o‘lchashning iloji bo‘lmganligi bois kattaligi vaqt
birligi ichida nuqson orqali oqib o‘tuvchi sinov moddasi oqimi bilan shartli ravishda baholanadi. Sizishni izlash bilan nazorat qilish
DSt 18353–73 ga muvofiq kapillar, kompression va vakuum usullariga tasniflanadi. Bu usullar esa, o‘z navbatida, sinov moddasini
indikatsiyalash turi va usullari, apparatlar turi hamda qo‘llanilish
xususiyatlariga ko‘ra 8. 1-jadvalda keltirilgan xillarga ajratiladi.
Sizishni izlashning qaysi usulini tanlash kerakligi sinaladigan
obyektlarning zichligi darajasiga qo‘yiladigan talablarga, qobiqqa
gazdan tushadigan ish yuki (nagruzka)ning yo‘nalishi va qiymatiga,
ishlatishga ruxsat etiladigan sinov moddalariga qarab aniqlanadi. Sinash paytida yukning yo‘nalishi va qiymati qobiqning materiali deformatsiyalanishi hamda sizish paydo bo‘lishi mumkinligi
sababli imkon qadar ish bosimiga mos kelmog‘i lozim.

Sizishni izlash bilan nazorat qulish

Kompression usullar
Vakuumli usullar
Kapillar usullar
Suyuqlik bilan
Gaz bilan
Buyumni batamom Vakuumlash
Vakuumli so'rg'ichlar
Kerosin bilan
vakuumlash
Pufakchalar-
ga garab
Sinash
Gidravlik
Rangli
Vakuum
ManometrikH
kamerasi
Lumines-
sent-gidrav-
lik Kimyoviy
Luminessent|
Geliyli
kamera
Galoid bilan H
Geliy bilan H
Katarometrik
Sizishni izlash bilan nazorat qilish usullari.
Gidravlik usul ba'zan ochiq idishlar, chunonchi, tindirgichlarni
sinash uchun ham qo'Ilaniladi. Bu holda idishlar ularga suyuqlik
quyish, taqillatib ko'rish va choklarining tashqi yuzalarini ko zdan
kechirish yo'li bilan nazorat qilinadi.
Gaz bilan sizishni izlash usullari. Bu usullar suyuqlik bilan
izlash usullariga nisbatan sezgirroqdir, chunki sinov moddalar

Kapillyar usullar

Kapillyar nazorat usullari ho'llash qobiliyati yugori bo'lgan likning parron nugsonlarga kapillyar kirish hodisasiga asos- Nazorat qilishda, buyumning ifloslikl iklardan tozalangan bir
langan. Naz ona kirib boradigan suyuqlik, masalan, kerosin mo'l qilib suryuzasiga kir, tiladi, ikinchi yuzasiga esa tarkibida 1 l suv hisobiga 350-480 g
anchilgan bo'r (yoki kaolin) bo'lgan bo'r suvoq ko'rinishidagi shimiluvchi goplama qoplanadi.
Shu holatda ma'lum vaqt tutib turilganidan so'ng, nazorat gilinayotgan birikma ko'zdan kechirilib, bo'r suvoqdagi sariq kero-
sin dog' lari bo'yicha parron nuqsonlar aniqlanadi. Kerosin dog'lari aniqlanishini yaxshilash uchun ko' pincha yorqin qizil bo'yovchi
moddalar (masalan, I Tkerosinga 2,5 g hisobida «sudan - IIb>) yoki luminessentlanuvchi moddalar qo' shiladi. Kerosin bilan sinash
usuli samarali bo'lib, diametri 0,1 mm dan katta bo lgan parron nuqsonlarni aniqlash imkonini beradi. Ba'zan nazoratning sezgrli-g va unumdorligini oshirish uchun sinalayotgan buyumning yuzai kerosin bilan ho'llanganidan so' ng, 0,3-0,4 MPa bosim ostida
siqilgan havo bilan puflanadi. Bunday ortiqcha bosim ostida kerosin nuqsonning bo'shliqlariga osonroq va tezroq kiradi.
Kerosin bilan sinash usuli suyuqlik solinadigan idishlar, neft rezervuarlari, sisternalar va payvand choklariga ikkala tomondan
yaqinlashish mumkin bo'lgan boshqa buyumlarning payvand birikmalarini nazorat qilishda qo'llaniladi.
Sizishni izlashning boshqa kapillyar usullari penetrantlar bo'yovchi moddalar (rangli usul) yoki luminoforlardan (luminessent usuli) foydalanishga asoslangan. Kompression usullar Kompression nazorat usullari sinalayotgan buyumda (tutash
tizimda) sinov moddasi (suyuqlik yoki gaz)ning ortiqcha bosimini
32- Mavzu: Sizishni izlash bilan nazorat qilish tasnifi, kapillar usullari, kompression usullari
Reja:

1. 
   Kerosin nazorati
   
2. 
   Ammiak nazorati
   
3. 
   Gidravlik bosimni nazorat qilish
   
4. 
   Vakuum nazorati
   

Kerosin nazorati kapillyarlikning fizik hodisasiga asoslanadi, bu kerosinning kapillyar yo'llar bo'ylab ko'tarilish qobiliyatidan iborat - teshiklar va yoriqlar orqali. Sinov paytida payvandlangan tikuvlar tekshirish va nuqsonlarni aniqlash uchun qulayroq bo'lgan tomondan bo'rning suvli eritmasi bilan qoplanadi. Bo'yalgan sirtni teskari tomondan quritgandan so'ng, tikuv kerosin bilan mo'l-ko'l namlanadi. Choklarning oqishi bo'r qoplamasida penetratsiya qilingan kerosin izlari mavjudligi bilan aniqlanadi. Alohida dog'lar paydo bo'lishi teshiklar va oqmalar, chiziqlar - yoriqlar orqali va tikuvdagi termoyadroviy yo'qligini ko'rsatadi. Kerosinning yuqori penetratsion kuchi tufayli ko'ndalang o'lchami 0,1 mm yoki undan kam bo'lgan nuqsonlar aniqlanadi.
Ammiak nazorati ishqorlar ta'sirida ba'zi ko'rsatkichlarning (fenolftalein eritmasi, simob nitrati) rangi o'zgarishiga asoslangan. Nazorat qiluvchi vosita sifatida ammiak gazi ishlatiladi. Sinov paytida tikuvning bir tomoniga 5% indikator eritmasi bilan namlangan qog'ozli lenta yotqiziladi, boshqa tomondan esa tikuv ammiak va havo aralashmasi bilan ishlanadi. Ammiak payvandlangan tikuvdagi oqmalar orqali kirib, nuqsonlar paydo bo'lgan joylarda indikatorni bo'yadi.
Havo bosimini nazorat qilish(siqilgan havo yoki boshqa gazlar) bosimli idishlar va quvurlar, shuningdek, tanklar, sisternalar va boshqalarga ta'sir qiladi. Ushbu sinov payvandlangan mahsulotning umumiy sızdırmazlığını tekshirish uchun amalga oshiriladi. Kichik o'lchamdagi mahsulotlar to'liq suv hammomiga botiriladi, shundan so'ng unga siqilgan havo ishchi bosimdan 10-20% yuqori bosim ostida beriladi. Katta o'lchamli tuzilmalar, payvandlangan tikuvlar bo'ylab ichki bosim o'tkazgandan so'ng, ko'pikli indikator (odatda sovun eritmasi) bilan qoplangan. Tikuvlardagi qochqinlarning mavjudligi havo pufakchalari paydo bo'lishi bilan baholanadi. Siqilgan havo (gazlar) bilan sinovdan o'tkazishda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish kerak.
Gidravlik bosimni nazorat qilish ortiqcha bosim ostida ishlaydigan turli xil idishlar, qozonlar, bug ', suv va gaz quvurlari va boshqa payvandlangan tuzilmalarning mustahkamligi va zichligini tekshirish uchun ishlatiladi. Sinovdan oldin payvandlangan mahsulot suv o'tkazmaydigan vilkalar bilan to'liq yopiladi. Tashqi yuzadan payvandlangan tikuvlar havoni puflash orqali yaxshilab quritiladi. Keyin mahsulot ish bosimidan 1,5 - 2 barobar yuqori bo'lgan ortiqcha bosim ostida suv bilan to'ldiriladi va belgilangan vaqt davomida saqlanadi. Buzuq joylar qochqinlarning namoyon bo'lishi, tomchilar yoki tikuvlar yuzasini namlash bilan belgilanadi.
Vakuum nazorati kerosin, havo yoki suv bilan tekshirib bo'lmaydigan va faqat bir tomondan kirish mumkin bo'lgan choklarni ochib qo'ying. U tanklar, gaz baklari va boshqa qatlamli konstruktsiyalarning pastki qismlarining payvandlangan tikuvlarini tekshirishda keng qo'llaniladi. Usulning mohiyati chokning boshqariladigan qismining bir tomonida vakuum yaratish va tikuvning bir tomonidagi mavjud qochqinlar orqali havo kirishini qayd etishdan iborat. Nazorat sovunli suv bilan oldindan namlangan payvandlangan birikmaning eng qulay tomoniga o'rnatiladigan portativ vakuum kamerasi yordamida amalga oshiriladi

33-Mavzu: Ultratovushli defektoskopiya

Reja
1 Ultratovush yordamida nazorat qilish
2 Payvand birikmalarni ultratovush usuli bilan tekshirish:
14.17-rasm. Ultratovush o‘zgartirgich:

a – to‘g‘ri, b – prizmatik, d – alohida-birlashtirilgan: 1 – korpus; 2 – demfer; 3 – pezokristall; 4 – protektor; 5 – prizma; 6 – tok uzat­ gich; 7 – akustik ekran.
Nazorat qilinayotgan buyumda ultratovush to‘lqinlar tarqa­ lishining tahlili uchun uchta asosiy usul qo‘llaniladi: soyali, ko‘zguli-soyali va aks-sado usullari.
Aks-sadoli usul buyumga ultratovush qisqa impulslarini kiri­ tish va buyumdagi nuqsondan priyomnikda aks etgan aks-sa­ do signallarni ro‘yxatga olishdan iborat. Ekranda impuls paydo bo‘lsa, buyumda nuqson borligini bildiradi (14.18-rasm, a).
Soya usulida nur tarqatkichdan priyomnikka o‘tgan signal am­ plitudasining pasayishi nuqson alomati hisoblanadi (14.18-rasm, b).
Usul kamchiliklari – buyumga ikki tomondan yaqinlashish imkoni yo‘qligi va nuqson koordinatalarini baholash aniqligi past, afzalliklari – xalaqitga chidamliligi yuqoriligi. Bu usul qo‘pol ishlov berilgan buyum yuzalarda ham qo‘llaniladi.

14.18-rasm. Ultratovush yordamida nazorat qilish chizmasi:
a – aks-sado usuli; b – soyali; d – ko‘zguli-soyali.
Ko‘zguli-soyali usulda nuqson aniqlash sababi bo‘lib ultrato­ vush to‘lqinni intensivligi kamayganligidan bilish mumkin, bu buyumning teskari yuzasida aks etgan bo‘ladi (14.18-rasm, d). Bu usul uncha qalin bo‘lmagan buyumlarni nazorat qilish uchun qo‘llaniladi. Lekin nuqson koordinatasining aniqlash aniqligi yuqori emas.
Shchup siljitiladigan sirt metall yaltiraguncha tozalanishi kerak. Shchup bilan nazorat qilinadigan buyum o‘rtasida akus­ tik kontaktni ta’minlash uchun ular orasiga mineral moy sur­ kaladi.
Payvand birikmalarni ultratovush usuli bilan nazorat qilish sxemasi­ 14.19-rasmda ko‘rsatilgan.
Sanoatimiz ÓÄM–1Ì, ÓÄ–11ÏÓ, ÄÓK 66ÏM va boshqa rusumdagi ultratovushli defektoskoplarni ishlab chiqarmoqda. Defektoskoplarning sezuvchanligi yuzi 2 mm2 va undan katta bo‘lgan nuqsonlarni aniqlash imkonini beradi. Ultratovush usuli­ da nuqson xarakterini aniqlash qiyin. Bu usulda nazorat qilish metall qalinligi 15 mm dan ortiq bo‘lganda eng yuqori aniqlik beradi, metall qalinligi 4—15 mm bo‘lganda ham bu usul bilan nuqsonni aniqlasa bo‘ladi, biroq bunda operatordan (defektosko­ pistdan) yuqori malaka talab qilinadi.

14.19-rasm. Payvand birikmalarni ultratovush usuli bilan tekshirish:
a—sxema, b– defektoskopning umumiy ko‘rinishi, d – ossillograf ekra­ nidagi signallar (chapda—nuqsonsiz chok, o‘ngda—darz va yopishmagan chok); 1 – sinaladigan namuna, 2 – priyomnik, 3 – generator, 4 – kuchaytirgich, 5 – boshlang‘ich impuls, 6 – nuqsondan qaytgan signal, 7 – qalbaki signal, 8 – kengaytirish generatori, 9 – nurlatgich.

34-Mavzu: ultratovush bilan nazorat qilishni avtomatizasiyalash.

Reja

1. 
   Umumiy ma’lumotlar.
   
2. 
   Avtomatik stendlar
   

. Ultratovush bilan qo‘lda nazorat qilish
qator oddiy va murakkab operatsiyalardan iborat. Operator o‘zgartkichni chok yaqinidagi zonada murakkab trayektoriya bo‘yicha
harakatlantiradi. Trayektoriyaning murakkablik darajasi chokning
tur-o‘lchami, fazodagi holatiga, aniqlangan nuqsonlarning miqdori,
joylashgan o‘rni hamda turiga bog‘liq. Operator, bundan tashqari,
defektoskop ekranini kuzatadi va olingan axborotni qayta ishlash
va chok sifatini baholashga doir mantiqiy operatsiyalarni bajaradi.
Bu tarzda zo‘riqib ishlash operatorining jismonan tez toliqishi va
nuqsonlarni o‘tkazib yuborishiga olib keladi. Nazoratni avtomatlashtirib, uning unumdorligi va ishonchliligini ancha oshirish
mumkin. Ishonchlilikning oshishiga nuqsonlar operator tomonidan
ko‘z bilan emas, balki biron-bir qayd qiluvchi qurilma yordamida
qog‘oz tasmada defektogramma olish hisobiga qayd etilishi sabab
bo‘ladi.
Agar operator bajaradigan hamma vazifalar nazorat qurilmasiga o‘tkaziladigan bo‘lsa, u holda qurilma quyidagi asosiy uzellar:
o‘zgartkichlar va ularni chok bo‘ylab hamda ko‘ndalangiga va o‘z
o‘qi atrofida burgan holda harakatlantirish mexanizmlari bo‘lgan
akustik blokni; chokni hamda akustik kontakt sifatini kuzatish
tizimlarini; zondlovchi impulslar hosil qilish va aks sado-signalni
qabul qilish uchun elektron blokni; kontakt suyuqligini berish va
to‘plash tizimini; nuqson haqidagi axbortni mantiqiy ishlash uchun
elektron blok, shu jumladan, EHMni; axborotni defektogrammada analog yoki raqamlar shaklida qayd qilish qurilmasi (registrator)ni; nuqson haqidagi axborotga qarab skanerlash trayektoriyasi
va tezligini boshqarish uchun qaytar aloqa (bog‘lanish) tizimini;
avtomatik yaroqsizga chiqarish tizimini va boshqalarni o‘z ichiga
olmog‘i lozim Avtomatlashtirish darajasi unda yuqorida aytilgan tizimlar
bor-yo‘qligiga ko‘ra aniqlanadi. Agar ana shu tizimlar qurilmaning konstruksiyasiga kirsa, u holda hamma nazorat operatsiyalari
avtomatlashtirilishiga erishiladi. Bunday qurilmalar avtomatik
stendlar (liniyalar) deyiladi. Stendlar nihoyatda murakkab, katta va
qimmatbaho uskunalar bo‘lgani bois ishlab chiqarishda avtomatik
liniyadan foydalanish hamma vaqt ham maqsadga muvofiq bo‘lavermaydi.
Umuman olganda, ayrim hollarda ba’zi nazorat operatsiyalarini,
masalan, nuqsonlarni izlash va qayd qilish operatsiyalarini nazorat
qurilmasiga o‘tkazib mexanizatsiyalash (qisman avtomatlashtirish)
maqsadga muvofiq. Bunday qurilmalar tuzilishi jihatidan uncha
murakkab emas va kichik gabaritli defektoskoplar ko‘rinishida ishlanishi mumkin.
Bu soddalashtirilgan qurilmalardan foydalanish nazoratining ishonchliligiga ta’sir qilmasligi kerakligi mutlaqo ravshan. Shu bois
qurilmaning tuzilishini va avtomatik nazorat parametrlarining eng
maqbullarini tanlashda payvand choklarda nuqsonlarning statistik
taqsimlanish qonunlarini nuqsonlarning joylashgan o‘rni, yo‘nalishi, turi, kattaligi va boshqa belgilari bo‘yicha tahlil qilish natijalariga asoslanmog‘i zarur.
Buzmaydigan nazorat usullarining samaradorligi eng yuqori
bo‘lishi uchun ular buyumlar tayyorlashning texnik zanjiri bilan
yaxshi uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak. Shu sababli avtomatlashtirish
darajasi qator ishlab chiqarish omillariga bog‘liq holda tanlanadi
(5. 2-jadval).
5. 2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, quvur va idishlarning uzun
choklarini nazorat qilishning avtomatlashtirilishi maqsadga muvofiq bo‘lsa, patruboklarning burchakli payvand choklarini nazorat
qilishning avtomatlashtirilishi maqsadga muvofiq emas ekan.
Payvand birikmalarini avtomatlashtirilgan tarzda ultratovush
bilan nazorat qilish vositalari holatining tahlili mamlakatimiz va
chet elda devorning qalinligi kichik bo‘lgan bo‘ylama chokli hamda spiralsimon chokli quvurlarni nazorat qilishda eng katta yutuqqa
erishilganini tasdiqlaydi. Uskunalar. Diametri 159–529 mm va devorining qalinligi 2,5–
10 mm bo‘lgan quvurlarning bo‘ylama payvand choklarini avtomatik nazorat qilish uchun birinchilardan bo‘lib DUK–15ЦLAM qurilmasidan foydalanilgan edi. Qurilma quvurlarni elektr toki bilan
payvandlash stanining texnologik potokiga o‘rnatilgan bo‘lib,
payvand chok nuqsonlarini aniqlash tizimi va barcha uzellar yaxshi ishlashini ta’minlash tizimidan tashkil topadi. Qurilma aks sado-soya usulida ishlaydi. Ikkita qiya o‘zgartkich quvurda payvand
chokka nisbatan simmetrik tarzda joylashadi va navbati bilan ultratovush impulslarini nurlantiradi. Bu impulslar suv oqimi orqali
quvur devoriga kiritiladi va unda payvand chok yo‘nalishida tarqaladi. Nuqsonlar quvurning o‘zida qayd qilinadi. Nazorat tezligi
60 m/ min ga etadi. AIST–1 qurilmasi quvurlarni elektr toki bilan payvandlash
texnoligik rejimini 19–102 stani potokida yuqori chastotali toklar
bilan ultratovush yordamida avtomatik nazorat qilishga mo‘ljal- langan. Quvur yuzasi maxsus qurilma bilan tozalanadi, AIST–1
qurilmasining izlovchi kallaklari bilan quvur yuzasi orasidagi
akustik kontakt, nazorat zonasida payvand chokning harorati 900–
1000°C bo‘lishiga qaramasdan, sovitilgan quvurni nazorat qilishda
bo‘lgani kabi, suv oqimi vositasida amalga oshiriladi. Buni payvandlash paytida qizish zonasining yuqori darajada mahalliyligi
bilan tushuntirish mumkin. Izlovchi kallaklarga yuqori haroratning
yomon ta’siriga barham berish uchun ular shunday ishlaganki, pyezoo‘zgartkichlar kontakt muhiti sifatida foydalanilayotgan oqar suv
bilan uzluksiz sovitib turiladi. Foydalanilayotgan tirqishli izlovchi kallaklar ultratovush tebranishlarini kiritish burchagini 1–3°
doirasida o‘zgartirish imkonini beradi. Qurilmaning sharnirli osmasi izlovchi kallaklarning payvand chokka nisbatan vaziyati hamisha
bir xil bo‘lishini ta’minlaydi. Payvandlash jarayonini AIST–1 qurilmasi bilan nazorat qilish natijalari payvand chok sifatini statistik
baholash blogining o‘zi yozar qurilmasidagi diagramma tasmasida
qayd qilinadi.
Bo‘ylama va spiralsimon payvand choklarni avtomatik nazorat
qilish uchun xorijiy firmalarda qator qurilmalar ishlab chiqarilgan,
ularda asosiy e’tibor o‘zgartkichlarning o‘zaro joylashuviga, ularning ish rejimini tanlashga, akustik trakt sifatining nazorat qilinishiga va butun chok kesimini tovush yordamida nazorat qilishning ta’minlanishiga qaratiladi.
Diametri 400–2000 mm va devorining qalinligi 6–15 mm
bo‘lgan quvurlarning payvand chokini nazorat qilish uchun eng
keng tarqal­gan qurilmalardan biri «Krautkremer» firmasining (Germaniya) SNUP qurilmasidir. Nazorat chokining ikkala tomonida
joylashgan ikkita o‘zgartkich yordamida olib boriladi. Nazorat tezligi 3 m/min. Qurilma modifikatsiyasida to‘rtta o‘zgartkich bor;
ularning ikkinchi juftligi chokni 45º burchak ostida tovush yordamida nazorat qiladi.

35-Mavzu: Magnit va uyurmatok defektoskopiyasi

Reja

1. 
   Magnit-kukunli usul
   
2. 
   Payvand birikmalarni magnitografik tekshirish usuli
   
3. 
   Uyurma toklar bilan nazorat qilish usullarini
   

Nazoratning magnit usullari ferromagnit ashyolar uchun qo‘llaniladi. Bu usul elektrmagnit maydon bilan nazorat qilina­ yotgan obyektning o‘zaro aloqasi tahlil natijalari va o‘lchashlariga asoslangan (14.20-rasm).

14.20-rasm. Payvand chokdan o‘tayotgan magnit oqimning yo‘l chizig‘i:
a – nuqsonsiz; b – nuqson mavjud bo‘lganda.
Magnit usulida nazorat qilish quyidagi usullarga ajraladi: mag­ nit-kukunli, magnit-grafik va uyurma toklar bilan nazorat qilish usuli.
Magnit-kukunli usul. Po‘lat yoki cho‘yan buyumning pay­ vand choklari moy hamda zarralarining o‘lchamlari 5–10 mkm bo‘lgan magnitli temir kukunidan hosil qilingan aralashma sur­ kaladi. Buyum atrofiga o‘ralgan bir necha cho‘lg‘am orqali tok o‘tkazib magnitlanadi. Nuqsonni o‘rab olgan magnit maydoni ta’siri ostida temir kukunining zarralari nuqsonlar atrofida zich­ roq to‘planadi (14.21-rasm).

14.21-rasm. Magnit-kukunli usul chizmasi:
1 – magnit maydon; 2 – nuqson; 3 – magnit maydonning buzilishi; 4 – magnit kukun; 5 – kukunlar to‘plami.
ÏÌÄ–70, ÏÌÄ – 50 va boshqa rusumli defektoskoplar ishla­ tiladi. Bu usul bilan 5—6 mm gacha chuqurlikdagi yuza nuqson­ lar aniqlanadi. Magnit-kukunli defektoskopiyaning ruxsat etiladi­ gan sezgirligi nazorat qilishning boshqa usullariga nisbatan ancha past, shuning uchun u, asosan silliq, toza va yaltiroq sirtlarni nazorat qilishga qo‘l keladi.

Tekshirishning magnitografik usuli. Tekshirishning bu usu­ li payvand birikmani magnitlash hamda ferromagnitli tasmada magnit oqimini ro‘yxatga olishdan iborat. Tasma magnit may­ doni bilan impulslanadigan, nazorat qilinadigan buyum ustiga qo‘yiladi (14.22-rasm).

14.22-rasm. Magnit-grafik usuli chizmasi:
1 – magnitlovchi qurilma; 2 – payvand chok; 3 – nuqson; 4 – magnit tasma.

14.23-rasm. Payvand birikmalarni magnitografik tekshirish usuli:
defektoskop ekranida yozuvlarni qayd qilish, b – ossillograf ekra­ nidagi impulslar xarakteri; 1 – ferromagnit plyonkali kassetalar, 2 – fer­ romagnit plyonka, 3 – yozuvni o‘chirish uchun generator, 4 – «o‘chirish» kallagi, 5 – «qayd qilish» kallagi, 6 – kuchaytirgich, 7 – ossillograf, 8 – tekshirilayotgan payvand birikmadagi yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan nuqsonlar haqida signal beruvchi lampa, 9 – ossillograf ekrani, 10– nuqsonsiz chok.
Nuqson bo‘lganda magnit maydoni detal sirtida turlicha tarqa­ ladi, binobarin, tasmadagi ferromagnit zarrachalari turli darajada magnitlanadi. Shundan keyin ferromagnitli tasma nazorat qilina­ digan detaldan olinadi va bu tasma tortish mexanizmi hamda elektr impulslarni kuchaytirgichi bo‘lgan ossillografdan tuzilgan qayta ko‘rish qurilmasi orqali o‘tkaziladi (14.23-rasm).
Magnit-grafik nazorat natijalari ossillograf 7 ning ekrani 9 dan kuzatilib, nazorat qilinayotgan buyumdagi nuqsonlar chaqnash­ lar (vertikal impulslar) tarzida namoyon bo‘ladi. Ossillograf ekra­ nidagi nurlar og‘ishining kattaligi hamda shakliga qarab payvand birikmadagi nuqsonning kattaligi va xarakteri to‘g‘risida hukm yuritiladi.
Nazorat natijalarini magnit tasmasidan ÌÄ–9, MÄ–11, MÄÓ–2Ó, MÃÊ–1 va boshqa magnit-grafik defektoskoplar ru­ sumlari yordamida o‘qiladi. Magnit-grafik usul qalinligi 12 mm dan ortiq bo‘lmagan payvand birikmalarni tekshirish uchun qo‘llaniladi. Bu usul bilan chuqurligi tekshiriladigan metall qa­ linligining 4—5% miqdorida bo‘lgan makro yoriqlarni, yopish­ magan joylarni, shlak aralashmalarni va gaz qamalib qolgan bo‘shliqlarni aniqlash mumkin.

Uyurma toklar bilan nazorat qilish usullarini kam legirlangan po‘lat, alumin va titan qotishmalaridan tayyorlangan buyumlarda darzlar, chala eriganliklarni aniqlash uchun ishlatiladi. Generator g‘altagidan hosil bo‘ladigan o‘zgaruvchan elektr-magnit maydon ta’sirida nazorat qilinayotgan detal metalida uyurma toklar hosil bo‘ladi. Uyurma toklar maydoni o‘lchov g‘altagi bilan ro‘yxatga olinadi (14.24-rasm). Buyumda nuqson bo‘lsa metall yuza qatla­ mida elektr qarshilikni kuchaytiradi, bu esa uyurma toklarning kuchsizlanishiga olib keladi.

14.24-rasm. Uyurma toklar bilan nazorat qilish usuli chizmasi:
1 – g‘altak; 2 – nazoratdagi buyum; 3 – datchik;

4. 
   – ro‘yxatga oluvchi qurilma.
   

36-Mavzu; magnit ografik usul, uyurma tokli defektoskopiya

Reja

1. 
   Magnit kukuni yordamida tekshirish usuli
   
2. 
   Magnitlash sxemalari.
   

Magnit kukunli usulning mohiyati shundan iboratki, bunda mag- nitlangan detalning sirtiga kerosinli, moyli, sovun eritmali suspen- ziya ko‘rinishidagi («ho‘l» usul) yoki magnit aerozoli ko‘rinishida- gi («quruq» usul) ferromagnit kukuni qoplanadi. Sochilish magnit maydonlarining tortuvchi kuchi ta’sirida kukun zarralari detal sir- tida harakatlanadi va nuqsonlar tepasida do‘ngliklar ko‘rinishida to‘planadi. Do‘ngliklarning shakli aniqlanadigan nuqsonlarning qiyofasiga mos keladi.
Nazorat uslubi. Magnit kukunli usul quyidagi operatsiyalarni
o‘z ichiga oladi (DSt 21105–75):
1. Nazorat qilishdan oldin yuzalar ishlovga tayyorlanadi va if- losliklar, kuyindidan, payvandlashdan qolgan shlak yuqlaridan tozalanadi.
2. Magnit kukunini tashuvchi suyuqlik bilan tez-tez aralashtir- gan holda suspenziya tayyorlanadi.
3. Nazorat qilinayotgan yuza magnitlanadi.
4. Suspenziya yoki kukun nazorat qilinayotgan yuzaga qopla- nadi.
5. Buyumning yuzasi ko‘zdan kechirilib, kukun o‘tirindisi bilan qoplangan joylari aniqlanadi.
6. Yuza magnitsizlantiriladi.
Bu usul ingichka va mayda darzlarga yuqori darajada sezgirligi, bajarilishining oddiyligi, tezkorligi hamda natijalarining yaqqolligi bilan ajralib turadi. Ushbu usul magnit materiallardan tayyorlangan buyumlarning bo‘ylama payvand choklarini nazorat qilish uchun, xususan, yoyli usullarda payvandlangan o‘tkazgich quvurlarning uchma-uch choklaridagi darzlar va payvandlanmay qolgan tor joylarni aniqlash uchun keng qo‘llaniladi. Nazoratning sezgirligi- ni oshirish uchun sinashdan oldin choklarning kuchaytirgichlarini olib tashlash maqsadga muvofiq.
Nazoratning sezgirligi. Magnit kukunli usulning sezgirligi qa-
tor omillar: kukun zarralarining o‘lchami va uni qoplash usuliga, Magnitlash sxemalari. Magnitografik nazoratda buyumlar maxsus elektromagnitlar (6. 5- rasm) yordamida magnitlanadi, kamdan kam hollarda sirkular magnitlashdan foydalaniladi. Ichki nuqsonlarni aniqlash uchun buyumlar o‘zgarmas tok bilan, yuza- dagi va yuza ostidagi nuqsonlarni aniqlash uchun esa o‘zgaruvchan tok bilan magnitlanadi. Apparat va materiallar. Nazo- rat natijalari magnit tasmadan magnitografik defektoskoplar vo- sitasida o‘qiladi. Magnitografik defektoskopning eng sodda sxe- masi 6. 6-rasmda tasvirlangan. Defekstkopda elektr dvigateli mavjud bo‘lib, u bir nechta mag-
nit kallaklar o‘rnatilgan barabanni aylantiradi. Kallaklar magnit tas- maga ko‘ndalang ravishda hara- katlanadi. Elektrosignallar kallak- dan kuchaytirgichga kelib, unda kuchayadi va elektron-nur trub- kaga uzatiladi.

6.6- rasm. Magnitografik defektoskopning blok sxemasi:
1 – elektrodvigateli; 2 – kal- laklar blogi; 3 – magnit tasma; 4– kuchaytirgich; 5 – yoyma gene- ratori; 6 – elektronnur trubka.
Sanoatda ikki xil: impulsli va televizion indikatsiyasi bo‘lgan defektoskoplar ishlab chiqariladi. Impulsli indikatsiyada elek- tron-nur trubka (ENT)ning ekranida impulslar paydo bo‘lib, ular- ning amplitudasi vertikal yo‘nalishidagi nuqsonlar qiymatini ifoda- laydi, videoindikatsiyada esa sochilish maydonlarining potensial relyefi nuqsonlardan ENT ekraniga chok ayrim joylari magnito- grammasining televizion tasviri ko‘rinishida o‘tadi.
Impuls indikatsiyali MD–9 va tasviri ko‘rinadigan MD–11 tu- ridagi defektoskoplar bor. Eng takomillashgan MDU–2U, MD– 10IM, MGK–1 defektoskoplarida ikkita indikatsiya bor. Xorijiy defektoskoplardan 9. 052 turidagi magnitograflar (Germaniyadagi Ferster instituti) eng ko‘p qo‘llaniladi.
Defektoskop jamlanmasiga magnitlovchi qurilma kiradi. Mag- nitlovchi qurilma magnit jihatidan yumshoq P-simon o‘zak (mag- nit o‘tkazgich) va chulg‘amdan tuzilgan. Magnitlovchi qurilma chok bo‘ylab siljishi uchun u uzaytirilgan qutbli qilib ishlanadi, qutblar to‘rtta nomagnit rolikka tayanib turadi. Tayanch roliklar nazorat qilinayotgan buyum yuzasi bilan magnitlovchi qurilmaning qutblari orasida o‘zgarmas kattalikdagi havo tirqishi (2–3 mm) ho- sil qiladi, bu tirqish elektromagnitga chok bo‘ylab bemalol surilish- ga imkoniyat yaratadi. Sanoatda ko‘chma magnitlovchi qurilmalar (RNU)ning bir necha tur-o‘lchamlari ishlab chiqariladi: RNU-M1, RNU-M2, UNU. Ular diametri 150–1200 mm bo‘lgan, payvand- lab yasalgan quvurlarning payvandlangan uchma-uch choklarini hamda 16 mm gacha qalinlikdagi yassi buyumlarni magnitlashga mo‘ljallangan. Katta diametrli (1420 mm gacha) quvurlarning pay-
mavjud bo‘lib, u bir nechta mag-
nit kallaklar o‘rnatilgan barabanni aylantiradi. Kallaklar magnit tas- maga ko‘ndalang ravishda hara- katlanadi. Elektrosignallar kallak- dan kuchaytirgichga kelib, unda kuchayadi va elektron-nur trub- kaga uzatiladi.
6.6- rasm. Magnitografik
defektoskopning blok sxemasi: 1 – elektrodvigateli; 2 – kal- laklar blogi; 3 – magnit tasma; 4
– kuchaytirgich; 5 – yoyma gene- ratori; 6 – elektronnur trubka.
vand choklarini va 20 mm gacha qalinlikdagi yassi konstruksiyalar-
ni magnitografik usulda nazorat qilish uchun qadamli magnitlovchi qurilmalar (MNU–1) ishlatiladi. 57–150 mm diametrli quvurlar- ning halqasimon choklari NVU–1 turidagi qo‘zg‘almas magnitlov- chi qurilma bilan magnitlanadi.
Yuqorida keltirilgan barcha magnitlovchi qurilmalar o‘zgar- mas tok bilan ta’minlanadi. Zavod sharoitida tok manbayi sifati- da to‘g‘rilagichlar xizmat qiladi, dala sharoitida esa bu maqsadda
Sanoatda ikki xil: impulsli va televizion indikatsiyasi bo‘lgan defektoskoplar ishlab chiqariladi. Impulsli indikatsiyada elek- tron-nur trubka (ENT)ning ekranida impulslar paydo bo‘lib, ular- ning amplitudasi vertikal yo‘nalishidagi nuqsonlar qiymatini ifoda-
ko‘pincha SPP–1 yoki SPA–1 turidagi ko‘chma avtonom stansi- yalardan foydalaniladi.

37-Mavzu; Radiasion defektoskopiya

Reja

1. 
   Radioaktiv moddali ampula:
   

2. Buyumlarni gamma-nurlar bilan nurlantirish uchun qurilmasi:
Tekshirishning radiatsion usullariga payvand birikmalarni rentgen nur va gamma nuri bilan yoritib ko‘rish kiradi. Rentgen nurlarining to‘lqin uzunligi – 6•10–13–1•10–9 mm, gamma-nurlar – 1•10–13–4•10–12mm.

Payvand birikmalarda ichki nuqsonlarni aniqlash rentgen va gamma nurining turli qattiq ashyolar, shu jumladan, metallar orqali ham o‘tishiga asoslangan. Ashyo orqali o‘tayotganda istal­ gan nurlanish o‘zining intensivligini pasaytiradi.

Tekshirilayotgan ashyoning kimyoviy tarkibi, qalinligi va nur­ lanish energiyasiga qarab u ma’lum qonunga ko‘ra kuchsizlanadi. Eritiladigan obyekt orqali o‘tgan nurlanish intensivligining tur­ licha bo‘lishi tekshirilayotgan hududning qarama-qarshi tomo­ nidan detektor – radiografik plyonkada, elektron-optik tizim – televizor, elektronlar o‘lchagichida qayd qilinadi.

Nur nuqsonlari bor payvand birikma orqali o‘tganda yaxlit metaldagiga nisbatan kam kuchsizlanadi.

Choklarni yoritganda ichki nuqsonlar, ya’ni darzlar, chala payvandlangan joylar, g‘ovaklar, shlak qo‘shilmalar aniqlanadi. Bu usul bilan mas’uliyatli buyumlar tekshiriladi. Odatda chok umumiy uzunligining 3—15 % i yoritib ko‘riladi. Juda mas’uli­ yatli konstruksiyalarning barcha choklari yoritib ko‘riladi.

Yoritib ko‘rish uchun to‘g‘rilagichi bor maxsus transformator va o‘ziga xos lampa—rentgen trubkadan iborat rentgen apparatlari qo‘llaniladi (11.10-rasm). Qizigan katoddan chiqayotgan elektron­ lar yuqori kuchlanish ta’sirida germetik (ballondan havo so‘rib olingan) ballonda harakatlanishadi va anodga tushadi. Anodda elektronlar tormozlashish natijasida ularning energiyasi rentgen nurlari sifatida ajraladi.

14.10-rasm. Rentgen trubkaning chizmasi:
1 – anod; 2 – elektronlar; 3 – katod; 4 – rentgen nurlanishi.
Gamma-nurlari radioaktiv moddalarning ichki atom yemiri­ lishi natijasida vujudga keladi. Gamma-nurlari manbayi sifatida quyidagi radioaktiv moddalar: 1—60 mm qalinlikdagi metalni yoritib ko‘rish uchun tuliy –170, iridiy –192, seziy –137, kobalt – 60 ishlatiladi.

Gamma-nurlari ham odam sog‘lig‘i uchun zararli bo‘lgani sababli radioaktiv moddali ampulalar ma’lum masofada turib boshqariladigan maxsus apparatlar – gamma qurilmalariga joy­ lashtiriladi (14.11- va 14.12-rasmlar).

14.11-rasm. Radioaktiv moddali ampula:
1 – qopqoq; 2 – paxta; 3 – shisha ampula; 4 – latun gilza; 5 – radio­ aktiv modda; 6 – qo‘rg‘oshin g‘ilof
Gamma-nurlar bilan yoritganda nuqsonlar rentgen nurlari bilan yoritgandagiga qaraganda yomon aniqlanadi. Shu sabab­ li gamma-nurlar buyumlarning shakli imkon bermagan chok­ ni yoritish noqulay bo‘lgan yoki metall haddan tashqari qalin bo‘lgani uchun rentgen nurlarini ishlatib bo‘lmaydigan hollar­ dagina qo‘llaniladi.

Rentgen nurlatish uchun ÐÀÏ 160–10Ï, ÐÓÏ–120–5 va ÐÓÏ–200–5 sanoat qurilmalari ishlatiladi. Gamma-nurlar bi­ lan nurlatish uchun – defektoskop qurilmalar «Ãàììàðèä–11», «Ãàììàðèä–21», ÐÈÄ–41 ishlatiladi.

Ionlashish tadqiqotini ro‘yxatga olish usuliga nisbatan ajratila­ di: radiografiya – bunda buyumning ichki strukturasi ko‘rinishini plyonkaga yoki qog‘ozga aks ettiriladi; radioskopiya – struktura holati ekranda ko‘rinadi; radiometriya – elektr signallarni ro‘y­ xatga oladi

14.12-rasm. Buyumlarni gamma-nurlar bilan nurlantirish uchun qurilmasi:
1 – shtativ; 2 – radiatsion kallak; 3 – nur manbayini surish mexanizmi.
Radiografiya o‘zining oddiyligi va nazorat natijalarini hujjatda aks ettirishi bilan keng qo‘llanilmoqda. Radiografik nazorat usuli­ da metall orasidan o‘tgan nur intensivligini ro‘yxatga olish uchun radiografik plyonka qo‘llaniladi (11.13-rasm). Metall chokning nuqsonli joylarida nurlarni kamroq yutadi va ular plyonkaning nurlarga sezgir emulsiyasiga ancha kuchli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham plyonkani ishlagandan keyin ana shu joyda plyon­ kada o‘lchamlari va shakli jihatdan mavjud nuqsonga o‘xshash qoramtir dog‘ paydo bo‘ladi. Chokning plyonkadagi surati uning rentgenogramma­ yoki gammogrammasi deb ataladi.

Payvand chokning yoritib ko‘rish sxemalari 14.14-rasmda ko‘rsatilgan.

Kseroradiografiya shundan iboratki, nuqsonni topish uchun yuzasiga foto o‘tkazgichli (odatda, selenli) qatlam surtilgan po‘lat (aluminiy) folgadan ishlangan plastinadan foydalaniladi. Plastina oldindan zaryadlanadi. Rentgen yoki gamma-nur ta’sirida ksero­ plastina elektr zaryadlarini yo‘qotadi. Nur intensivligi qancha kat­ ta bo‘lsa, qoldiq zaryad shuncha kam bo‘ladi. Nuqson bor joylarda nurlanish intensivligi yuqori bo‘ladi va shu sababli bu joylarda­ gi qoldiq zaryad oz bo‘ladi. Bularning hammasi kseroplastinada ko‘rinmaydigan elektrostatik tasvir hosil qiladi. U proyavka qilib ko‘rinadigan tasvir hosil qilinadi. Bu shundan iboratki, ko‘rin­ maydigan elektrostatik tasvirli plyonka oldindan elektrlaydigan kukun (bo‘r, talk va boshqalar) bilan changlanadi. Bunga 10—40 s vaqt sarflanadi. Kseroradiografik plastina va proyavka qiluvchi kukun 7—12 kV kuchlanishda tojli zaryadsizlanish yordamida elektrlanadi­. Zaryadlash vaqti 10—120 s ni tashkil qiladi. Plasti­ nada zaryad ko‘pi bilan 30 daqiqa saqlanib turadi. Plastinaning xizmat qilish muddati 700 zaryadlashga yaqin. Rasmlar ksero­ plastinadan oddiy qog‘ozni kontaktlab ko‘paytiriladi. Qog‘ozda tekshirilayotgan buyumning olingan tasviri qayd qilinadi.

14.13-rasm. Radiografiya chizmasi:
1 – rentgen trubka; 2 – qo‘rg‘oshin qoplamali g‘ilof; 3 – yoritib ko‘rila­ digan metall; 4 – qora qog‘oz (kasseta)dagi fotoplyonka; 5 – qo‘rg‘oshin plastinkalar; 6 – metaldagi nuqson
Kserokontrolning nisbiy sezgirligi radiografik tekshiruvga ya­ qin. Kseroradiografiyaning radiografiyaga nisbatan afzalligi – surat olish unumining yuqoriligi va quruqlayin proyavka qilish. Sanoatda qalinligi 20 mm gacha bo‘lgan payvand birikmalarni tekshirish uchun ÏÊЖ2, Ýðãà-Ñ turidagi va boshqa kseroquril­ malar ishlatiladi.

38-Mavzu; Radiasion defektoskopiya fizik asoslari

Reja;
1 Radiatsion defektoskopiyaning fizik asoslari
2 Yoritishda ichki nuqsonlarni aniqlash
rentgen va gamma-nurlanishlarning turli materiallar orqali bir xil o‘tmasligi aniqlangan va ularga materialning qalinligi, uning turi (jinsi) va nurlanish energiyasiga bog‘liq holda ularda yutilishi qobiliyatiga asoslangan. Payvand choklarida nuqsonlarni aniqlash uchun buyumning bir tomoniga nurlanish manbayi (rentgen trubkasi yoki izotop) o‘rnatiladi, ikkinchi tomoniga nuqson to‘g‘risida axborotni qayd qiluvchi detektor o‘rnatiladi (4. 6-rasm). Detektor sifatida roentgen plyonkasi, elektron-optik o‘zgartkich, kseroradiografik plastina, fotoqog‘oz va hokazolar qo‘lanilishi mumkin. Manba 1 dan chiqqan nurlanish ichki nuqson 3 ga ega payvand birikma 2 orqali o‘tib, nuqsonli va nuqsonsiz joyda turlicha yutiladi va detektor 4 ga turli intensivlik bilan keladi. Havo, gaz yoki nometall kirishmalar bilan to‘lgan nuqsonli joylar orqali o‘tganida, nurlanishning intensivligi yaxlit metalldagiga qaraganda kamroq susayadi. Intensivliklar farqini detektor qayd qiladi, masalan, o‘tgan nurlanishning intensivligi 1 nuqsonli joyda eng ko‘p bo‘lsa (4. 6- rasmga qarang), plyonka kuchliroq qorayadi. Rentgen plyonkalarining qo‘llanilishi defektoskopiyaning radiografik uslubining asosini tashkil etadi, u radiatsion nazoratning barcha ma’lum bo‘lgan




Radiografik plyonkani tanlash. Tanlash yoritilayotgan obyekt materialining qalinligi va zichligi bo‘yicha, shuningdek, nazorat qilishning talab qilinayotgan ish unumi va sezgirligi bo‘yicha amalga oshiriladi.
PT–1 plyonkasi, asosan, katta qalinlikdagi payvand birikmalarni nazorat qilish uchun foydalaniladi, chunki u yuqori kontrastlikka va nurlanishga sezgirlikka ega. PT–2 universal ekran plyonkasi turli- cha qalinlikdaga detallarni yoritishda qo‘llaniladi, bunda yoritish vaqti plyonkalarning boshqa turlariga nisbatan eng kamdir. Alu- miniyli qorishmalar va qalinligi uncha katta bo‘lmagan qora metal- lar qorishmasidan yasalgan buyumlarni nazorat qilish uchun yuqori kontrastli PT–3 va PT–4 plyonkalardan foydalanish mumkin
Nurlanish manbayini tanlash. Nurlanish manbayini tanlash texnik maqsadga muvofiqlik va iqtisodiy samaradorlikka bog‘liq. Manbani tanlashni belgilovchi asosiy omillar nazorat qilishning berilgan sezgirligi, nazorat qilinayotgan buyum materialining zich- ligi va qalinligi; nazoratning ish unumi; nazorat qilinayotgan de- talning konfiguratsiyasi, uning nazorat qilishga qulayligi va bosh- qalar hisoblanadi.
Masalan, katta o‘lchamdagi nuqsonlar yo‘l qo‘yiladigan buyum- larni nazorat qilishda kam vaqt yoritishning ta’minlovchi yuqori energiyali izotoplarni qo‘llash maqsadga muvofiq. Mas’ul vazi- falarni bajaruvchi buyumlar uchun rentgen nurlanishdan foydala- niladi va istisno sifatida imkoni boricha eng kam nurlanish energi- yasiga ega, masalan, 1 g (4. 5-jadval) bo‘lgan izotoplarni qo‘lla- nishga ruxsat etiladi.
Ikki cheti bortovkalangan uch- ma-uch birikmalar chokka per- pendikular (tik) holda yoritiladi (4. 34-a rasm). Bortovkali bur- chakli birikmalar markaziy nur payvandlanayotgan chetlarning tekisligi bo‘yicha yo‘naltirilib yoritiladi (4. 34-b rasm).
Radiatsion nazorat qilishda sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha nuqsonlarni belgilash va pay­ vand choklarni tasniflash. Pay- vand konstruksiyalarni yetkazib berishda korxonalar o‘rtasidagi kooperatsiyalashni yengillashti- rish maqsadida birikmalar nuq- sonlarini tartibga soluvchi hujjat-
lar ishlab chiqilgan. Xalqaro pay

4.34- rasm. Chetlari bortovkalib payvandlangan birikmalarni yoritib ko‘rish.

4.35- rasm. Payvand chokining qirqimi.
vandlash institutining (XPI) nuqsonlarning oltita guruhini (yoriqlar, rakovinalar, kirishmalar, neprovarlar, tashqi nuqsonlar, boshqalar) ko‘zda tutuvchi tavsiyalari va payvand choklarini ularda aniqlangan nuqsonlarning xavflilik darajasiga bog‘liq holda 5 guruhga: qora, ko‘k, zangori, jigarrang va qizilga ajratuvchi XPIning rentgen-at- lasi keng tarqaldi. Aytib o‘tilgan hujjatlar nuqsonlarni ko‘rsatish uchun ishlab chiqilgan va operatorlarni o‘qitishda, ayniqsa, foyda- lidir.
IHI (Iqtisodiy Hamkorlik Ittifoqi) ga a’zo mamlakatlarda qabul qilingan payvand birikmalar choklari tasnifi 4. 6- jadvalda keltiril- gan. Choklar ko‘rinishi, kengligi (neprovarlar uchun chuqurligi) va nuqsonlarning yalpi emasligiga bog‘liq holda 5 ta sinfga bo‘lina- di. Mamlakatimizda radiografik uslubda aniqlangan bo‘shliqlar va kirishmalarning kengligi hamda uzunligiga qarab payvand birik- malarni 7 ta sinfga bo‘luvchi DSt 23055–78 amal qiladi.

39-Mavzu: Putur yet qaz maydigan nazoratni zamonaviy usullari.

Reja

1. 
   Payvand birikmalarni buzmasdan nazorat qilish usullari
   

2 Putur yetkazmaydigan nazorat tizimini shakllantirish va rivojlantirishning asosiyyo‘nalishlari
Choklarni ko‘zdan kechirish va o‘lchamlarini o‘lchash

Tekshirishning bu usuli payvandlashda zarur va keng tarqalgan usullardandir. Ko‘zdan kechirish oddiy ko‘z hamda kattalashtir­ gich oyna yordamida bajarilishi mumkin. Ko‘zdan kechirishdan oldin payvand choklari shlakdan yaxshilab tozalanishi, agar zarur bo‘lsa, ishlov berilishi zarur. Detalni ilashtirib olgandan keyin ham, har chokning valigi qo‘yilgandan keyin ham tekshirish lozim. Chok o‘lchamlari maxsus shablonlar va o‘lchash asboblari yordamida bevosita payvandlashdan keyin bajariladi.

Payvandlashda yomon payvandlanadigan po‘latlarning pay­ vand choklarini qayta-qayta ko‘zdan kechirish tavsiya etiladi. Ko‘zdan kechirish bilan darz ketgan joylar yoki birikkan ele­ mentlar o‘qlarining­ noperpendikularligi, biriktiriladigan element­ lar qirralarining surilganligi, choklarning o‘lchamlari va shakl­ lari nomuvofiqligi (balandligi, kateti va chok kengligi hamda kuchaytirishning bir tekismasligi, qatlamlanishi bo‘yicha), bar­ cha ko‘rinishlar va yo‘nalishlardagi darzlar, erib to‘planib qol­ gan joylar, kesiklar, kuygan joylar, to‘ldirilmagan kraterlar, yaxshi payvandlanmagan yerlar, g‘ovaklik va boshqa nuqsonlar, bir ke­ simdan ikkinchi kesimga o‘tishning ravonmasligi, payvandlangan uzel (buyum)ning umumiy geometrik o‘lchamlarining chizma va texnik shartlarga to‘g‘ri kelmasligi, payvandchining tamg‘asi yo‘qligi yoki qo‘yilgan tamg‘aning joriy qilingan talablarga mos kelmasligi aniqlanadi.

Bittasini ham qoldirmasdan barcha payvand birikmalarni ko‘zdan kechirish lozim. Tashqi ko‘rik va payvand birikmalarni o‘lchash tekshirish obyekti yetarlicha yoritilgan sharoitda amalga oshiriladi.

- Putur yetkazmaydigan nazorat tizimini shakllantirish va rivoj oshiriladi: amalga yo‘nalishlarda quyidagi lantirish quyidagilarni: tizimida nazorat yetkazmaydigan Putur 1) – putur yetkazmaydigan nazorat sohasida xodimlarni; – putur yetkazmaydigan nazorat laboratoriyalarini;– putur yetkazmaydigan nazorat bo‘yicha metodik hujjatlarni;- – putur yetkazmaydigan nazorat vositalarini baholash va ularchiqish. ishlab talablarini yagona tasdiqlashning muvofiqligini ning 2) Putur yetkazmaydigan nazorat sohasida normativ hujjatlarni ishlab chiqish. - 3) Putur yetkazmaydigan nazorat tizimi har bir funksional ele mentini akkreditatsiya qilish va ular faoliyatini vaqti-vaqti bilan nazorat yo‘sinida tekshirish.
VIII. Putur yetkazmaydigan nazorat tizimini shakllantirish tadbirlari - va rivojlantirishning ustuvor chora­ shakllanti tizimini nazorat yetkazmaydigan putur Quyidagilar hisoblanadi: chora-tadbirlari ustuvor rivojlantirishning va rish
1) Putur yetkazmaydigan nazorat tizimining zarur normative hujjatlar ishlab chiqilishi va tasdiqlanishini, shuningdek, xavfsizlik qoidalari hamda «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi va
«O‘zstandart» agentligining boshqa hujjatlari dolzarblashtirilishini nazarda tutadigan tashkiliy tuzilmasini tashkil etish;
- 2) Sanoat xavfsizligi ekspertizasi tizimini, shu jumladan, putur yetkazmaydigan nazorat tizimini shakllantirish va joriy etish bo‘yicha me’yoriy-huquqiy va normativ texnik hujjatlarni ishlab chiqish;
3) Putur yetkazmaydigan nazorat tizimini joriy etish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Sanoat va radiatsiya xavfsizligini ta’minlashda putur yetkazmaydigan nazoratning roli Potensial xavfli obyektlar – ishlab chiqarish texnikasi va transporti, bosim ostida ishlaydigan idishlar, quvur tarmoqlari, elektr
stansiyalari, ko‘priklar, binolar va inshootlarning tayanch konstruksiyalari, ko‘tarish qurilmalari, temir yo‘llar, ionlashtiruvchi nurlanish manbalari va boshqa bir qancha obyektlarning sifati va xavfsizligini tekshirishda putur yetkazmaydigan nazorat alohida ahamiyat kasb etadi. Xavfli ishlab chiqarish obyektlarida binolar,
inshootlar va texnika qurilmalarini tayyorlash, ta’mirlash, rekonstruksiya qilish, montaj qilish, qurish va sanoat xavfsizligi ekspertizasi sifati, radiatsiya xavfini o‘z vaqtida aniqlash bilan bog‘liq
sanoat va radiatsiya xavfsizligini ta’minlashning asosiy omilla dan biri sifatida putur yetkazmaydigan nazoratning roli va ahamiyati o‘sishi ularning texnik holati, imkoniyati va bundan keyin
ishlatish muddatlarini baholash zarurligi bilan belgilanadi. Bunday
obyektlarning vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan ishonchli putur yetkazmaydigan nazorati ularning xizmat qilish muddatini uzaytirish va, asosiysi, texnogen avariyalar va halokatlar ehtimolining oldini olish imkonini beradi. Texnika qurilmalari, binolar va inshootlar parametrlarining chetga chiqish ehtimolining, shu jumladan, buning oqibatida ish to‘xtab qoladigan yo‘l qo‘yiladigan doirasida chetga chiqishlarini prognozlashtirish uchun ularning holatini tavsiflaydigan belgilarni aniqlash va o‘rganish, shuningdek, normal ish rejimi buzilishining o‘z vaqtida oldini olish maqsadida ular holatini eksperimental aniqlash usullari va vositalarini ishlab chiqish xavfli ishlab chiqarish obyektlarining ishlab chiqarish siklidagi muhim va zarur bosqich
hisoblanadi hamda texnik diagnostika deb ataladi. Putur yetkazmaydigan nazoratga asoslangan texnik diagnostika usullari texnika qurilmalari, binolar va inshootlar ish qobiliyati va xavfsizligini
nazorat qilish jarayonlarini oqilonatashkil etish uchun qo‘llaniladi.
Texnik diagnostika ish sharoitlarida konstruksiyalar, mexanizmlar va elementlarning texnik holati parametrlarini tadqiq etish, shuningdek, normal ishlatish sharoitlarida va tabiat hodisalari yoki
(inshootni) loyihalashtirish, tayyorlash va ishlatishdagi tashkiliy
xatolar bilan belgilanadigan xavfli ish rejimlarida ularning ish qobiliyati va ishonchliligini prognozlashtirish imkonini beradi. Putur yetkazmaydigan nazorat tizimi xavfli ishlab chiєarish
obyektlarida єo‘llaniladigan va ishlatiladigan texnika qurilmalari,
binolar va inshootlardan foydalanish xavfsizligi darajasini oshirishda muhim bo‘g‘in, tashkil etilishi «Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to‘јrisida»gi O‘zbekiston Respublikasi
Qonunini amalga oshirishning yo‘nalishlaridan biri іisoblangan
Sanoat xavfsizligi ekspertizasi tizimining instrumental ishonchli
isbotlovchi bazasini ta’minlashning asosi іisoblanadi Putur yetkazmaydigan nazorat tizimini qurish
Putur yetkazmaydigan nazorat putur yetkazmaydigan nazorat
vositalarini qo‘llash bilan bog‘liq sanoat xavfsizligi ekspertizasi
uchun isbotlovchi baza hisoblanadi.
Davlat darajasida amal qiladigan hamda putur yetkazmaydigan
- nazorat sohasidagi faoliyatni amalga oshirish uchun tashkiliy, tex
- nik va me’yoriy-huquqiy bazaga ega bo‘lgan tizim Putur yetkaz
maydigan nazorat tizimi hisoblanadi. Putur yetkazmaydigan tizim
- laboratoriyalari va ularning xodimlari, metodik hujjatlari va vosita
lari putur yetkazmaydigan tizim subyektlari hisoblanadi.
asosiy tizimining nazorat yetkazmaydigan putur Quyidagilar
hisoblanadi: qat­nashchilari
- – «O‘zstandart» agentligi – «Metrologiya to‘g‘risida»gi O‘z
yetkazmaydigan putur muvofiq Qonuniga Respublikasi bekiston
nazorat sohasida putur yetkazmaydigan nazoratni metrologik
ta’minlash, davlat metrologiya nazorati va tekshiruvi bo‘yicha
faoliyatning davlat boshqaruvni amalga oshiradigan metrologiya
bo‘yicha milliy organ;
- – «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi – sanoat xavf
­ obyekt radiatsiya-xavfli va chiqarish ishlab xavfli sohasida sizligi
- larda putur yetkazmaydigan nazoratni amalga oshirishning maj
- buriy me’yorlari va qoidalarini belgilaydigan, putur yetkazmay
obyektlarida chiqarish ishlab xavfli laboratoriyalariga nazorat digan
putur yetkazmaydigan nazorat ishlarini bajarishga ruxsatnomalar
beradigan maxsus vakolatli davlat organi;
– «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasining topshirig‘i
- bo‘yicha sanoat va radiatsiya xavfsizligini ta’minlash sohasida pu
- tur yetkazmaydigan nazorat tizimi qatnashchilari faoliyatini mu
organ; muvofiqlashtiruvchi vofiqlashtiradigan
– putur yetkazmaydigan nazoratning akkreditatsiya qilingan
laboratoriyalari;
- – putur yetkazmaydigan nazorat sohasida mutaxassislarni o‘qi
tadigan akkreditatsiya qilingan o‘quv markazlari (O‘M); putur yetkazmaydigan nazorat sohasida mutaxassislardan ma
- laka imtihonlari oladigan akkreditatsiya qilingan imtihon markaz
lari (IM);
­ bo‘yi xodimlarisertifikatsiyasi nazorat yetkazmaydigan putur –
cha akkreditatsiya qilingan organ;
­ xo sertifikatsiyalangan nazoratning yetkazmaydigan putur –
dimlari;
– o‘z faoliyatida putur yetkazmaydigan nazorat vositalaridan
foydalanadigan tashkilotlar.
- Putur yetkazmaydigan nazorat tizimi qatnashchilarining faoliya
ti ular to‘g‘risidagi tegishli nizomlar bilan belgilanadi.
- Putur yetkazmaydigan nazorat tizimi tuzilmasi ilovada keltiril
gan.
VI. Putur yetkazmaydigan nazorat tizimini boshqarish
- Putur yetkazmaydigan nazorat tizimini boshqarish xalqaro, dav
latlararo va milliy normativ hujjatlarning asosiy qoidalari hisobga
- olingan holda O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari talabla
- ridan kelib chiqib amalga oshirilishi hamda ilg‘or ilmiy-texnik ish
lanmalarga va sanoat korxonalarining ijobiy tajribasiga asoslanishi
kerak.
boshqarish: tizimini nazorat yetkazmaydigan Putur
– putur yetkazmaydigan nazorat sohasida xodimlarni;
– putur yetkazmaydigan nazorat laboratoriyalarini;
– putur yetkazmaydigan nazorat bo‘yicha metodik hujjatlarni;
- – putur yetkazmaydigan nazorat vositalarini baholashga va ular
asoslangan. tasdiqlashga muvofiqligini ning
tashkiliy-texnik asosiy tasdiqlashning muvofiqlikni va Baholash
- prinsiplari sanoat nazoratining barcha turlari va putur yetkazmay
- digan nazorat sohasida faoliyatni amalga oshirayotgan tashkilot
lar uchun majburiy bo‘lgan bir xildagi va bir ma’nodagi normativ
hujjatlarda bayon qilinishi kerak.

40-Mavzu: Akustik-emissionusul, issiqlikni ko‘rish usuli

Reja:

1. 
   Akustik-emissionusul
   
2. 
   issiqlikni ko‘rish usuli
   

185. Sovutish qurilmalarining idishlari, qurilmalari va trubalari montaj ishlaridan so‘ng (ishga tushirishdan oldin) texnik ko‘rikdan o‘tkazilishi, muntazam ravishda ekspluatatsiya jarayonida va zaruriyat bo‘lgan hollarda (ta’mirdan va uzoq muddat, bir yildan ortiq, to‘xtab turgandan so‘ng) esa — navbatdan tashqari ko‘rikdan o‘tkazilishi lozim.
186. Idishlar, qurilmalar va trubalarning texnik ko‘rigi tarkibiga quyidagilar kiradi:
tashqi va ichki (qopqoqlar (lyuklar) bo‘lgan taqdirda) ko‘rikdan o‘tkazish;
idishlar (qurilmalar) va trubalarning mustahkamligi, zichligini pnevmatik sinovdan o‘tkazish.
Idishlar (qurilmalar) va trubalarning mustahkamligi, zichligini pnevmatik sinovdan o‘tkazishda akustik-emission (AE) nazorat usuli yoki boshqa o‘rnatilgan tartibda muvofiqlashtirilgan ishdan chiqishning oldini oladigan nazorat usulidan foydalanish lozim. Pnevmatik sinovlar akustik-emission usul yordamida nazorat qilinganda:
idishni bosim ostida ushlash: sinovlarni akustik-emission usulda nazorat qilish va uning natijalarini baholash “Idishlar, qozonlar va texnologik trubalarning akustik-emission usuldagi nazoratini tashkil qilish va o‘tkazishga qo‘yiladigan talablar”ga binoan amalga oshiriladi;
navbatdagi ko‘rik va texnik diagnostika vaqtidagi sinov bosimining hajmini ruxsat etilgan ishchi bosimdan kelib chiqqan holda aniqlash kerak. Bunda 1,05 Rrab < Pisp < 1,25•Rrab tengsizligi bajarilishi lozim. Barcha boshqa hollarda sinov bosimi 3-ilovada* ko‘rsatilgan hajmga to‘g‘ri kelishi lozim.
* 3-ilova berilmaydi.
187. Idishlar va qurilmalarni texnik ko‘rikdan o‘tkazish vaqti:
tashqi va ichki ko‘rikdan o‘tkazish hamda bosim bilan sinash — ishga tushirishdan oldin;
sinovsiz ichki va tashqi ko‘rikdan o‘tkazish — 2 yilda kamida 1-marta;
ishchi holatdagi idishlarni (qurilmalarni) muntazam ravishda ko‘rikdan o‘tkazish;
idish bilan birga kelgan idishlar va jihozlarning texnik hujjatlari komplektini tekshirish — 2 yilda kamida 1-marta;
tashqi va ichki ko‘rik, qalinligini o‘lchash, tekshiruv bosimi ostida sinash — 8 yilda kamida 1-marta.
Navbatdagi ichki ko‘rikni akustik-emission nazorat bilan birga pnevmatik sinov bilan almashtirish mumkin — 4 yilda kamida 1-marta.
Yig‘ilgan holda yetkazib berilgan, konservatsiya qilingan, ekspluatatsiya hujjatlarida saqlash shartlari va muddatlari ko‘rsatilgan va ularga amal qilingan yangi o‘rnatiladigan idish va qurilmalar ishga tushirishdan oldin faqat ko‘rikdan o‘tkaziladi. Mustahkamligi bo‘yicha sinov o‘tkazish talab qilinmaydi.
Bu holda texnologik sxemaga binoan hisoblangan bosim bo‘yicha havo yoki inert gaz yordamida idish yoki qurilmaning zichligi sinalishi lozim (3-ilova*). Navbatdagi sinov muddati idishni ekspluatatsiya qilishga ruxsat berilgan sanadan kelib chiqqan holda belgilanadi.
* 3-ilova berilmaydi.
Ixtisoslashgan tashkilot tomonidan korroziya aktivligi yoki sovutadigan suv yoki sovuqlik agentlarida abraziv xususiyatlarga ega mexanik qorishmalar aniqlangan hollarda trubali kondensatorlar va bug‘lantiruvchilarni ko‘rikdan o‘tkazish muddatlari qisqartirilishi mumkin.
188. Trubalarni texnik ko‘rikdan o‘tkazish vaqti:
tashqi ko‘rik va sinov bosimi ostida sinash — montaj ishlari tugagandan so‘ng ekspluatatsiyaga kiritishdan oldin;
tashqi ko‘rik — 2 yilda kamida 1-marta;
ishchi holatdagi trubalarni muntazam ravishdan ko‘rikdan o‘tkazish;
tashqi ko‘rik va sinov bosimi ostida sinash — 8 yilda kamida 1-marta.
189. Tizimni montaj ishlari tugagandan so‘ng (ekspluatatsiyaga kiritishdan oldin) texnik ko‘rikdan o‘tkazishda sinov uchun bosimni 3-ilovaga* muvofiq belgilash kerak. Bunda ammiakni bosish muhiti sifatida va ammiakli kompressorni havo kompressori sifatida ishlatishga yo‘l qo‘yilmaydi.
* 3-ilova berilmaydi.
190. Ko‘rikdan o‘tkazilayotgan qismlarning tashqi yuzasida korroziya holatini ko‘rsatuvchi namlanish va shishib qolish alomatlari bo‘lsa issiqlik izolatsiyasi va idish, qurilma va trubalarni korroziyadan himoya qilish vositalarini echib olish lozim. Trubalarning quyma va montaj choklari hamda mustahkamlovchi qismlari ko‘rish uchun qulay bo‘lishi lozim.
191. Montaj ishlaridan so‘ng (ekspluatatsiyaga kiritishdan oldin) mustahkamligi sinovdan o‘tkazilayotgan idish (qurilma), truba (uning qismlari) mustahkamlovchi qismlardan kamida 20 mm chiqib turadigan o‘zaklarga ega bo‘lgan metalldan tayyorlangan yopish moslamalari yordamida boshqa idish, qurilma va boshqa trubalardan ajratib qo‘yilishi lozim. Yopish moslamasi qalinligi sinov bosimidan 1,5-marta yuqori bo‘lgan bosimda ishlash sharoitlariga mos bo‘lishi lozim.
Sinovdan o‘tkazilayotgan idish (qurilma) va trubalarni boshqalaridan ajratib qo‘yish uchun yopish qurilmasidan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Sinov o‘tkazish vaqtida yopish moslamalari o‘rnatilgan joylar to‘sib qo‘yilishi va odamlarning bu hududda bo‘lishi mumkin emasligi haqidagi ogohlantiruvchi belgilar qo‘yilishi lozim.
192. Sinovlarni o‘tkazishda idish (qurilma) va trubalarga o‘rnatilgan barcha yopish qurilmalari to‘lig‘icha ochiq, salniklar — mustahkamlangan bo‘lishi lozim; maromiga keltiruvchi klapanlar va o‘lchov qurilmalari o‘rniga montaj g‘altaklari o‘rnatilgan bo‘lishi lozim; barcha teshiklar, shtutserlar, yostiqchalar yopib tashlangan bo‘lishi lozim.
193. Sinov vaqtidagi bosim tekshirilgan va plomba qo‘yilgan ikkita manometr yordamida nazorat qilinishi lozim. Manometrlar 1,5 dan kam bo‘lmagan bir xil klassdagi aniqlikka, 160 mm dan kam bo‘lmagan korpus diametriga o‘lchanayotgan bosimning 4/3 ga teng nominal bosim shkalasiga ega bo‘lishi lozim. Bitta manometr yopish ventilidan keyingi havo kompressori yoniga, ikkinchisi esa — idish (qurilma) va trubadagi havo kompressoridan eng uzoqda joylashgan nuqtaga o‘rnatiladi.
194. Trubalarni sinovdan o‘tkazishda to‘ldirish va so‘rish qismidagi sinov bosimi hajmi trubaning aynan shu qismidagi idish va qurilmalar mustahkamligini sinash bosimiga to‘g‘ri kelishi lozim.
Yangi jihoz avval o‘rnatilgan ancha past ishchi bosimiga ega jihoz bilan birga ishlatilganda sinov bosimi hajmi eng kichik ko‘rsatkich bo‘yicha belgilanishi lozim.
195. Idish (qurilma), trubadagi bosuvchi muhit bosimini bir minutda kamida 0,1 MPa (kgf/sm2) bosim ko‘tarilishi tezligida sinov bosimiga qadar oshirish kerak.
Bosimning sinov bosimiga nisbatan 0,3 va 0,6 ga teng darajasiga, shuningdek ishchi bosimiga erishilganda bosim ortishini to‘xtatish va idish (qurilma), trubaning oraliq ko‘rigini o‘tkazish va ustki yuzasini tekshirish lozim. AE nazorat ma’lumotlarini yozish ko‘rsatilgan bosim ostida obyektni ushlab turgan butun davr mobaynida amalga oshiriladi.
196. Idish (qurilma), truba sinov bosimi ostida kamida 5 minut davomida bo‘lishi lozim, keyin bosim asta sekin hisoblangan darajaga qadar tushiriladi va idishning (qurilmaning, trubaning) tashqi yuzasi tekshiriladi, uning choklari va ajraladigan qismlarining zichligi sovunli qorishma yoki boshqa usullar yordamida tekshiriladi.
AE usuli yordamida sinash ishlari nazorat qilinganda quyma choklar va ajraladigan qismlarning zichligini baholash operativ tarzda qayd etilgan AE nazorat ma’lumotlarini tahlil qilish asosidagi priborlarning ko‘rsatkichlari bo‘yicha amalga oshiriladi.
197. Idishlar, qurilmalar va trubalarning barcha tizimlari zichligini sinash 3-ilovaga* asosan yuqori va past bosimga ega qismlari bo‘yicha alohida o‘tkaziladi. Zichlikni aniqlash bo‘yicha yakuniy sinovlarni bir necha soat (kamida 3 soat) davomida ichki va tashqi muhit haroratini bir xil darajaga keltirgandan so‘ng o‘tkazish kerak. Sinov vaqtining davomiyligi — kamida 12 soat, bunda, atrof muhit haroratida o‘zgarish bo‘lmasa, bosimni o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
* 3-ilova berilmaydi.
198. Idish (qurilma) va trubalarning mustahkamligi va zichligi bo‘yicha olingan sinov natijalari sinov vaqtida uzilishlar, ko‘zga ko‘rinadigan deformatsiya sodir bo‘lmasa, manometr ko‘rsatkichi bo‘yicha bosim tushib ketmasa va AE nazorat (yoki boshqa sinov usullari bo‘yicha) ijobiy natijalarga erishilsa qoniqarli deb hisoblanadi.
199. Idish, qurilma va trubalarning ruxsat etilgan ekspluatatsiya parametrlari, navbatdagi texnik ko‘rik muddati ko‘rsatilgan texnik ko‘rik natijalari ko‘rikni o‘tkazgan shaxs tomonidan jihoz va trubalarning pasportiga yozib qo‘yilishi lozim. Qurilma, idish, trubani ishga tushirishga ruxsat aynan shu shaxs tomonidan beriladi va idish, qurilma va trubaning pasportiga yozib qo‘yiladi.
200. Pnevmatik sinovlar tugagandan so‘ng tizimni 0,01 MPa (0,1 kgf/sm2) qodiq bosim ostida 18 soat davomida ushlab turishni talab qiladigan vakuumlash ishlari amalga oshiriladi.
Bosim ushbu vaqt mobaynida har soatda belgilab turiladi. Birinchi 6 soat davomida bosimni 50 foizga oshirishga yo‘l qo‘yiladi. Qolgan vaqtda bosim doimiy holatda qoldirilishi lozim. Idishni (trubani) ekspluatatsiya qilish ruxsat etiladigan bosimni Risp hajmda erishilgan sinov bosimi darajasidan kelib chiqqan holda belgilash kerak. Agar sinovlar AE nazorati bilan birga o‘tkazilgan bo‘lsa, bunda ruxsat etilgan bosim Risp/1,05 dan yuqori bo‘lishi mumkin emas.
Germetiklikka (zichlikka) sinashda, nazorat qilinayotgan buyum ichida ortiqcha bosim hosil qilinishi bilan bog'liq usullar juda muhim hisoblanadi. Bunday usullar jumlasiga pnevmatik va gidravlik sinovlar kiradi. Sinovlarni o'tkazish jarayonida amaldagi «Bosim ostida ishlovchi idishlarni o'rnatish va ishlatish qoidalari»ga amal qilinmog‘i kerak. Ushbu qoidalarga muvofiq sinovlarning quyidagi majburiy tartibi nazarda tutilgan: payvand va boshqa birikmalarni defektoskopik nazorat qilish; gidravlik yoki pnevmatik sinov; shundan so‘ng buyumning boshqa turdagi sinovlari o'tkazilishi, shu jumladan zichligi nazorat qilinishi mumkin. Agar defektoskopiya qilish jarayonida nuqsonlar aniqlansa, ular bartaraf qilinmog‘i lozim. Shundan keyin gidravlik yoki pnevmatik sinov (siqilgan havo yuborish) amalga oshiriladi. Gidravlik yoki pnevmatik sinov o ‘tkazilgandan va bosim kerakli darajagacha pasaygandan so‘ng
buyumning zichligi nazorat qilinishi mumkin. Bunda ham yuqorida
keltirilgan qoidalar talablariga rioya etilishi zarur. Siqilgan havo
bilan zichlikni nazorat qilish jarayonida ham gidravlik va pnevmatik
sinovlar chog‘ida bo'lgani kabi, buyumni taqillatib ko‘rish
taqiqlanadi. Buyumning zichligi buzilgan joylarini tuzatish va boshqa
maromiga yetkazish ishlari undagi bosim pasaytirilgandan hamda
undan nazorat qilinayotgan yoki ish moddasi olib qo‘yilgandan
keyingina amalga oshirilmog'i darkor.
Geliy yoki galoid yordamida sizishni izlagichlar bilan ishlaganda
birinchi navbatda ular yerga ulanishi va biriktiruvchi elektr kabellari
izolatsiyasining sifati tekshirilishi kerak. Sinalayotgan qismlardagi
zaglushkalar (so‘ndirgichlar) puxta mahkamlangan va tashqi nuqsonlarsiz bo'lishi zarur. Galoid yordamida sizishni izlagichlar bilan
nazorat qilish joyida qizigan yuzalar va ochiq alanga bo'lmasligi
lozim, chunki ular mavjudligida freon parchalanib xlorli va ftorli
vodorod hamda fosgen hosil qiladi. Sizishni izlagichlar bilan nazorat
qilish paytida nazorat joyidan 5 m dan kam masofada payvandlash
ishlari bajarilmasligi darkor. Sinov tugallangan zahoti gazli ballonlar
yopib qo‘yilmog‘i lozim.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT VILOYATI KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH BOSHQARMASI