Kasb-hunar maktabi payvandlash brikmalari defektoskopiyasi

OQQO‘RG‘ON TUMAN
2-SON
KASB-HUNAR MAKTABI



PAYVANDLASH BRIKMALARI DEFEKTOSKOPIYASI
FANIDAN
MAVZULAR TO‘PLAMI.
Maxsus fan o‘qituvchisi: Mamatqulov Ahmad
2021-yil
1-Mavzu: Payvandlashni nazorat qilishni tashkil etish.
Reja
1 Qurilma va jihozlarni nazorat qilish.
2 Texnologiyani nazorat qilish.
Qurilma va jihozlarni nazorat qilish Payvand birikmalarining sifati ko‘p jihatdan payvandash qu-rilmasining soz ishlashiga bog‘liq. Nazorat qilishning mazkur tu ri ning maqsadi va vazifasi – har bir apparat yoki mashinaning pasporti ma’lumotlariga muvofiq payvandlash qurilmasini ish ho-latida saqlanishini ta’minlash. Yoyli payvandlash uchun mashina va apparatlar yoyning barqaror yonishini, payvandlash rejimini sozlashning talab qilingan aniqligi va to‘g‘riligini ta’minlashi ke-rak. Bu parametrlar har safar qurilmani ishga tushrishdan oldin va ishlab chiqarish jarayonida sinchklab tekshirilishi kerak. Gaz bilan payvandlashda gaz bilan ta’minlash manbalarini tekshirish birinchi darajali ahamiyatga ega. Masalan, atsetsilenli gazogeneratorlarning ishlanishini nazorat qilish toza va quruq gazni normal haroratda va o‘zgarmas bosimda uzatib turilishini ta’minlashga qaratilgan. Bu-ning uchun gaz magistrallari, suv to‘siqlari va bosim sozlagichlari tekshiriladi. Gorelkalarning ventil va shlanglarga zich ulanishini doimiy tekshirish zarur. Ortiqcha kislorod yoki yonilg‘i gazning uzatilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Reduktorlarning ishlashini nazorat qilishda ishchi bosimning doimiyligiga, ularning sozlashga sezgir-ligiga, o‘tkazish qobiliyatiga va muzlashga qarshi chidamliligiga diqqatni qaratish zarur. Nazorat-o‘lchov asboblarining ko‘rsatish-lari namunaviy asboblar va o‘lchash vositalarining ko‘rsatishlari bilan taqqoslab tekshiriladi. Payvand birikmaning sifati ko‘p jihat-dan foydalanilayotgan maxsus asbob va moslamalarning sifatiga bog‘liq. Yig‘ish mos lamalari talab qilingan mustahkamlik va qattiq-likni, payvand konstruksiyasi elementlarining aniq, tez va ishonch li mahkamlanishini; payvandlanayotgan detal, uzel, buyumning bar-cha o‘lchamlarining zarur aniqlik darajasini; payvandlanayotgan obyektni payvandlash uchun qulay holatda o‘rnatishni va hoka-zolarni ta’minlash kerak. Bu talablar moslamalarni loyihalash va tayyorlashning texnik shartlarida aks ettirilishi kerak. Yangi tayyorlangan moslamalar 55 shuningdek, payvandlash bajarilgan fazoviy holat uchun ham xos-dir. Tangachalarning bir tekisdaligi payvandchining ishini, uning yoy uzunligini o‘zgarmas saqlashi va bir tekis tezlikda payvandlash uquvini ifodalaydi. Tangachalarning bir tekisda bo‘lmasligi, chok-ning eni va balandligining turlicha bo‘lishi yoy quvvatining o‘zga-rib turganini, payvandlash jarayonida tez-tez to‘xtashlar va yoyning yonishi barqaror bo‘lmaganini ko‘rsatadi. Bunday chokda yaxshi payvandlanmagan joylar, bo‘shliqlar, shlaklar va boshqa nuqsonlar bo‘lishi mumkin. Tik va shipda payvandlashda payvand choklarida tangachalarning bir tekisda bo‘lmasligi do‘ngliklar, past-baland-liklar va erigan joylar keskin ifodalanib turadi. Vakuumda himoya choklarida payvandlashda choklarning tashqi sirti tekis yaltiroq, tangachalarsiz bo‘lib, eritilgan metall polosasi ko‘rinishga ega bo‘ladi. Titan va boshqa aktiv materiallardan bajarilgan payvand choklarida yugurgan ranglar va ranglar zonasi kattaligi nazorat qilinadi
Texnologiyani nazorat qilish Texnologik parametrlar, odatda, tegishli malakaga ega bo‘lgan payvandlash sohasining mutaxassisi tomonidan tuzilib, tasdiqlan-gan texnologiyada yoki texnologik kartada beriladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini ta’minlash uchun ishlab chiqarish jarayonida nazorat katta ahamiyatga ega. Qurilmalarning, apparaturaning, moslamalarning, asboblarning va kerak yaroqlar-ning holati, shuningdek, payvandlash operatsiyasining borishi, har bir payvandchi ustidan diqqat bilan va uzluksiz kuzatish payvand-lashdagi nuqsonlarni o‘z vaqtida aniqlashga va ularning paydo bo‘lishi sabablarini bartaraf etish bo‘yicha choralar ko‘rishga im-kon beradi. Payvand buyumlarni tayyorlash texologiyasini nazorat qilish o‘z ichiga payvandlashga tayyorlangan zagotovkalarni, payvandlash 63 ichki yadroviy tortishish kuchlari yadroning yetarlicha barqaror-ligini ta’minlamaydi. Natijada barqarorligi kam yadrolarning an-cha barqaror yadrolarga o‘z-o‘zidan o‘tishi kuzatiladi. Tabiiy ra-dioaktiv yemirilish deb ataldigan bu jarayon musbat zaryadlangan alfa-zarrachalar (a) ni, manfiy zaryadlangan beta-zarrachalar (b) ni va elektromagnit gamma-nurlanish (g) ni chiqarish bilan kechadi. a- va b-zarrachalarning uchib chiqishi hamda g-nurlanish natijasi-da yangi yadro paydo bo‘lib, u uyg‘ongan holatda bo‘lishi mumkin. Uyg‘ongan yadro normal uyg‘onmagan holatga o‘tib, gamma-nur-lanish ko‘rinishidagi ortiqcha energiyani chaqiradi. Gamma-nurla-nish spektori tutash bo‘lmay, bitta yoki bir nechta diskret energi-yalar nurlanishini o‘z ichiga oladi. Agar aytib o‘tilgan ko‘rinish
Nazorat savollari: 1. Dastlabki materiallarni nazorat qilishda nimalarga e’tibor beriladi? 2. Payvandlash jarayonida qanday parametrlar nazorat qilinadi? 3. Shahodatlashda payvandchilar malakasini sinash to‘g‘rsida so‘zlab bering. 4. Tashqi kuzatishdan maqsad nima? 5. Putur yetkazmaydigan nazorat sohasida qo‘llaniladigan me’ yo riy hujjatar haqida gapirib bering

2-Mavzu: nazorat xizmatining vazifasi va tuzilmasi, nazorat qilishning shakli

Reja

1. 
   Tayyor mahsulotlarni ko‘zdan kechirish
   
2. 
   Tashqi ko‘rikdan o‘tkazish va o‘lchash
   
3. 
   Zagotovkani va yig‘ishni nazorat qilish.
   
4. 
   Payvandlash jarayonini kuzatish
   

Tayyor mahsulotlarni ko‘zdan kechirish. Qurollanmagan ko‘z bilan yoki lupa yordamida tashqi ko‘zdan kechirish bilan dast avval choklardagi yoriqlar, kesiklar, bo‘shliqlar, havol joylar (teshik-lar), kuyindilar, oqavalar, choklarni quyi qismida payvandlanma-gan joylar ko‘rinishdagi nuqsonlar aniqlanadi. Bu nuqsonlarning ko‘pchiligi, odatda, yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan nuqsonlar bo‘lib tuzatilishi lozim. Ko‘zdan kechirishda, shuningdek, choklar shak-lidagi nuqsonlar, tangachalarning taqsimlanishi va chokni kuchay-tirishda metall taqsimlanishining umumiy xarakteri aniqlanadi. Chok sirtining tashqi ko‘rinishi har bir tekshirish usuli uchun, 62 Xarakteristik nurlanish amal-larning energetik holati o‘zgar-ganida yuzaga keladi. Agar atom-ning ichki qobig‘idagi elektronlar-dan biri (K, L, M) tormozli rentgen nurlanishning elektroni yoki kvan-ti (hν) tomonidan urib chiqarilgan bo‘lsa, u holda atom uyg‘ongan holatga o‘tadi. Qobiqda bo‘sh qol-gan o‘rin yadrodan ancha uzoq-dagi va katta energiyaga ega qo-biqlardagi elektronlar bilan to‘ladi (4. 2- rasm). Bunda atom normal holatga o‘tadi va energiyasi turli sohalarda energiyalar farqiga teng energiyali xarakteristik nura-linshli kvant chiqaradi: hν = E2 – E1, bunda E1 – uyg‘onganida elek-tron uzilib chiqadigan sath; E2 – elektron bo‘shab qolgan joyga o‘tadigan sath. Bu nurlanishdan rentgenostruktur analizda foyda-laniladi.
Tashqi ko‘rikdan o‘tkazish va o‘lchash Tashqi kuzatish orqali zagotovkalarni payvandlashga tayyorlash va yig‘ish, payvandlash jarayonida choklarni bajarish va tayyor payvand birikmalarning sifati tekshiriladi. Odatda, nazorat qilish-ning boshqa ko‘rinishlaridan qa’ti nazar, tashqi ko‘zdan kechirish orqali barcha payvand buyumlar nazorat qilinadi. Tashqi ko‘zdan kechirish ko‘pchilik hollarda yetarlicha informativ bo‘lib, nazorat qilishning eng maqsadga muvofiq va operativ usuli hisoblanadi.
Zagotovkani va yig‘ishni nazorat qilish. Ezilgan joylar, chiziqlar, kuygan joylar, zanglangan joylar va sh. k. larni aniqlash (ularning yo‘qligini bilash) uchun payvandlangan materiallar tashqi ko‘zdan kechiriladi. Uchlarning payvandlashga tayyorgar-lik sifati va zagotovkalarning yig‘ilishi tekshiriladi. Payvandlash uchun yig‘ilgan detallar (buyumlar)ning asosiy nazorat qilinadigan o‘lchamlariga uchlar orasidagi oraliq va uchlarning o‘tmaslashuvi kiradi – uchma-uch birikmalar uchun uchlarni ajratmasdan: uchlar orasidagi oraliq (zazor) uchlarning o‘tmasligi va ajratish burcha-gi uchlari ajratilgan birikmalar uchun; ustma-ust qo‘yish eni va listlar o‘rtasidagi oraliq ustma-ust birikmalar uchun; list bilan uch orasidagi oraliq, payvandlanayotgan elementlar orasidagi burchak, shuningdek, uchlarning o‘tmaslashishi va og‘ish burchagi tavrli birikmalar uchun; payvandlanayotgan elementlar o‘rtasidagi oraliq va ular orasidagi burchak burchakli birikmalar uchun. Yuqorida ko‘rsatiligan parametrlarni o‘lchash va tekshirish uchun maxsus andozalar yoki universal asbob (3. 1- rasm) qo‘llaniladi. Texnik shart yoki belgilangan texnologik jarayondan chetga chiqib pay-vandlashga yig‘ilgan detallar, uzellar yoki buyumlar brakka chiqa-riladi. Nazorat qilish vositalari, tartibi va metodikasi ishlab chiqa-rishning texnologik jarayonida ko‘zda tutiladi.
Payvandlash jarayonini kuzatish. Bu bosqichda payvand-chi payvandlash tartibini (tok, kuchlanish, payvandlash tezligi va h. k.) va yoyning barqaror yonishini nazorat qilishdan tashqari ko‘p qatlamli choklarda valiklarning to‘g‘ri bajarilishini kuzatadi.

3 -Mavzu: Payvandlash materiallari

Reja

1. 
   Payvandlash materiallari klassifikatsiyasi
   
2. 
   «Alumin va alumin qotishmalaridan tayyorlangan payvandlash simi»
   
3. 
   «Mis va mis asosli qotishmalaridan tashkil topgan payvandlash uchun simlar va chiviqlar»
   

Payvandlash materiallarini hammasini shartli ravishda kata ikki guruhga bo‘lishimiz mumkin: 1. Payvand chokining shakllanishida bevosita ishtirok etuvchi materiallar (qoplamali elektrodlar, elektrod simlari, qo‘shimcha eritiladigan metall va oz miqdorda fluslar ham ishtirok etadi). 2. Payvand chokining hosil bo‘lishida bevosita ishtirok etmaydigan materiallar (erimaydigan elektrodlar – ko‘mir, volfram, grafit; inert himoyalovchi gazlar – rgon, geliy va boshqa
Payvandlash simidan qoplamli elektrodlarning eriydigan o‘zaklari yasaladi. Flus ostida va muhofaza gazlari muhitida pay­ vandlashda payvand sim eriydigan qoplamsiz elektrod sifatida ishlatiladi.ÃÎÑÒ 2246–70 «Payvandlash po‘lat simi»ga ko‘ra payvand sim 0,3; 0,5; 0,8; 1; 1,2; 1,4; 1,6; 2; 2,5; 3,0; 4; 5; 6; 8; 10 va 12 diametrda ishlab chiqariladi. Birinchi yetti diametrli sim­ lar asosan himoya gazlari muhitida yarim avtomatik va avtoma­ tik payvandlashga mo‘ljallangan. Flus ostida yarim avtomatik va avtomatik payvandlash uchun 2–6 mm diametrli sim ishlatiladi. Diametri 1,6 – 12,0 mm bo‘lgan simdan elektrodlarning o‘zak­ lari tayyorlanadi. Sim og‘irligi ko‘pi bilan 40 kg ga boradigan buxta-o‘ram tariqasida ishlab chiqariladi. ÃÎÑÒ 2246–70 kimyoviy tarkibi turlicha bo‘lgan po‘lat sim­ larning quyidagi 77 ta markasini ishlab chiqishni nazarda tutadi: tarkibida 0,12% gacha uglerod bo‘lgan va oz hamda o‘rtacha uglerodli, shuningdek, ba’zi bir kam legirlangan po‘latlarni pay­ vandlashga mo‘ljallangan kam uglerodli simlar, ular jumlasiga, Ñâ– 08, Ñâ–08A, Ñâ–08AA Ñâ–08ÃA, Ñâ-10ÃA, Ñâ-10Ã2 lar kiradi; tegishli markalardagi kam legirlangan po‘latlarni payvand­ lashda ishlatiladigan marganets, kremniy, xrom, nikel, molibden va titan bilan legirlangan simlar; bunday simlarga jami 30 marka sim, shu jumladan, provoloki Ñâ–08ÃÑ, Ñâ–08Ã2Ñ, Ñâ-12ÃÑ va boshqalar kiradi; maxsus po‘latlarni payvandlash va eritib yopishtirish uchun mo‘ljallangan ko‘p legirlangan Ñâ–12X11ÍÌÔ, Ñâ–12X13, Ñâ– 08X14ÃÍÒ va boshqa markadagi simlar; jami 41 ta marka. Payvandlash simining belgisi Ñâ (payvandlash) harfi bilan va uning tarkibini bildiruvchi harfiy-raqamli belgi bilan belgilanadi. Birinchi ikki raqam simda uglerod foizining yuzdan bir ulush­ laridagi miqdorini ko‘rsatadi. So‘ngra harf va raqam (raqamlar) bilan navbati bilan legirlovchi elementlarning nomi va foizlar­ dagi miqdori ko‘rsatilgan bo‘ladi. Legirlovchi element miqdori 1 dan kam bo‘lsa, bu elementning nomini bildiruvchi harfning o‘zigina qo‘yiladi. Legirlovchi elementlarning shartli harfiy bel­ gilari 6.1-jadvalda ko‘rsatilgan. Po‘lat markasi oxiridagi A harfi uning juda yuqori sifatli eka­ nini va unda oltingugurt va fosfor miqdori juda kam ekanligini bildiradi.Payvandlash simlarining diametrlari esa raqam bilan, ularning markalari oldiga yozib ko‘rsatiladi. Misol: 3-Ñâ10Ã2ÑMA ÃÎÑÒ 2246–70 Bu quyidagicha o‘qiladi: simning diametri – 3 mm, payvand­ lash uchun mo‘ljallangan, uglerod – 0,10%, marganets – 2%, kremniy va molibden 1% atrofida, oltingugurt va fosforlarning miqdori 0,01%dan kamaytirilgan. Ko‘pgina hollarda payvandlash simlarining markalari oxirida quyidagi harflarni uchratishimiz mumkin: «O» –

simning sirti mis qatlami bilan qoplanganini bildiradi. «Ý» – ushbu sim qoplamali elektrod tayyorlashda ishlatilishini bildiradi.«Ø» – bu sim elektr-shlak usulida eritilgan po‘latdan tayyor­ langanligini bildiradi.«ÂÄ» – bu sim vakuum-yoyli usulida eritilgan po‘latdan tayyorlanganligini bildiradi. «ÂÈ» – bu sim vakuum-induksion usulda eritilgan po‘latdan tayyorlanganligini bildiradi. Simning sirti toza va silliq, kuyindisiz, zanglamagan va moysiz bo‘lishi kerak. Payvandlashning mexanizatsiyalashtirilgan usul­ larida ishlatiladigan sim sirtiga mis qoplab chiqarilishi mumkin. Po‘lat simning kimyoviy tarkibi 6.3-jadvalda keltirilgan.