Kasb-hunar maktabi «mutaxassislikka kirish»

O‘zbekiston 
Respublikasi 
Aloqa, 
axborotlashtirish 
va 
telekommunikatsiya 
texnologiyalari davlat qo‘mitasi huzuridagi Axborot xavfsizligini ta’minlash markazi
Mazkur Markazning asosiy maqsadi etib, «Elektron hukumat» tizimining axborot tizimlari, 
resurslari va ma’lumotlar bazalarining, shuningdek Internet tarmog‘i milliy segmentining 
axborot xavfsizligini ta’minlash sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish bo‘yicha 
takliflar ishlab chiqish, davlat organlari tizimlari va axborot resurslarida axborot xavfsizligini 
ta’minlash belgilangan. 
Markaz xodimlari axborot xavfsizligiga hozirgi vaqtdagi tahdidlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 
yig‘ish, tahlil qilish va to‘plash bilan shug‘ullanadilar, «Elektron hukumat» tizimi axborot 
tizimi, resurslari va ma’lumotlar bazalariga noqonuniy kirib olish holatlarining oldini olishni 
ta’minlaydigan tashkiliy va dasturiy-texnik yechimlarni samarali qabul qilish bo‘yicha 
tavsiyalar va takliflar ishlab chiqishda ishtirok etadilar. 
“Elektron hukumat” tizimi axborot xavfsizligini ta’minlashning me’yoriy-huquqiy asoslarini 
takomillashtirish bo‘yicha takliflarini ishlab chiqish ham Markazning maqsad-vazifalari 
hisoblanadi. 
Mavzu: Virusga qarshi himoya texnologiyalari 
Viruslardan himoyalashning usullari.
Kompyuter viruslaridan himoya qilishning uchta chegarasi mavjuddir:

viruslarni kirib kelishini bartaraf etish;

agar virus baribir kompyuterga kirgan bo‘lsa, virus hujumini bartaraf etish; 

---

143 

agar hujum baribir amalga oshgan bo‘lsa, buzuvchi oqibatlarni bartaraf etish. Himoya 
qilishni amalga oshirishni uchta usuli mavjuddir:

himoya qilishning dasturli usullari;

himoya qilishning apparatli usullari;

himoya qilishning tashkiliy usullari.
Muhim ma’lumotlarni himoya qilish masalasida ko‘pincha maishiy yondashish ishlatiladi: 
“kasallikni davolagandan ko‘ra uning oldini olgan yaxshiroq”.
Ma’lumotlar bilan ishonchli va xavfsiz ishlashga faqat shundagina erishiladiki, agar istalgan 
kutilmagan hodisa, shu jumladan kompyuterni to‘liq fizik ishdan chiqarish ham, xaloqatli 
oqibatlarga olib kelmasligi kerak.
2. Viruslarni payqash va ulardan himoyalanuvchi dasturlar.
Kompyuter viruslarini payqash, o‘chirish va ulardan himoya qilish uchun maxsus 
dasturlarning bir nechta turlari ishlab chiqilgan, ular viruslarni payqash va yo‘qotish imkonini 
beradi. Bunday dasturlar virusga qarshi dasturlar deb ataladi. Virusga qarshi dasturlarning 
quyidagi turlari mavjud:
1) detektorlar dasturi;
2) doktorlar dasturi yoki faglar;
3) taftishchilar dasturi;
4) filtrlar dasturi;
5) vaksinalar dasturi yoki immunizatorlar.
Detektorlar dasturi ma’lum bir virus uchun tavsifli bo‘lgan baytlar ketma-ketligini (virus 
signaturalari) tezkor xotirada va fayllarda qidirishni amalga oshiriladi, va virusni payqaganda 
mos xabarni beradi. Doktorlar dasturi yoki faglar, hamda vaksinalar dasturi nafaqatgina 
viruslar bilan zararlangan fayllarni topmasdan, balki ularni “davolaydi” ham, ya’ni fayldan 
virus-dastur tanasini o‘chiradilar, fayllarni boshlang‘ich holatga qaytaradilar. Taftishchilar 
dasturi viruslardan himoya qilishning eng ishonchli usullariga tegishlidir. Taftishchilar, 
kompyuter virus bilan zararlanmaganda, kataloglarning dasturlarini va diskning tizimli 
sohalarini boshlang‘ich qiymatini eslab qoladilar, keyin esa davriy ravishda yoki 
foydalanuvchining xoxishi bo‘yicha joriy holatni boshlang‘ich holat bilan taqqoslaydi. 
Taftishchilar dasturi yetarlicha rivojlangan algoritmlarga ega, stels-viruslarni payqaydilar, va 
hattoki tekshirilayotgan dasturdagi versiyalarini o‘zgarishlarini virus tomonidan kiritilgan 
o‘zgarishlardan farqini payqaydilar.
3. Virusga qarshi himoya qilish vositalari
Axborotni himoya qilishning asosiy vositasi eng muhim ma’lumotlarni zaxirali nusxalash 
hisoblanadi. Ma’lumotlarni zaxiralashda yana shuni inobatga olish kerakki, barcha ro‘yxatdan 
o‘tgan va parolli ma’lumotlarni, Internetning tarmoqli xizmatlariga murojaat qilish uchun, 
alohida saqlash kerak. Ularni kompyuterda saqlamaslik kerak. Odatdagi saqlash joyi - bo‘lim 
raxbarining seyfidagi xizmat kundaligidir. Axborotni zaxirali nusxalash bo‘yicha tadbirlar 

---

144 
rejasini tuzib olib zaxirali nusxalar kompyuterda alohida saqlanish kerakligini inobatga olish 
kerak. Ya’ni masalan, o‘sha kompyuterning alohida qattiq diskida 
axborotni zaxiralash faqatgina xavfsizlik illyuziyasini yaratadi. Virusga qarshi himoya 
qilishning yetarlicha ko‘p dastur vositalari mavjuddir.
Virusdan himoya qilish uchun ishlatish mumkin:
• axborotni himoya qilishning umumiy vositalari, ular magnit disklarini fizik buzishdan 
kafolatlash, kabi, noto‘g‘ri ishlaydigan dasturlar yoki foydalanuvchilarning noto‘g‘ri 
harakatlari kabi foydalidir;
• virus bilan zararlanish ehtimolini kamaytirish imkonini beradigan profilaktik choralar;
• viruslardan himoya qilish uchun maxsus dasturlar. 
4. Zamonaviy amaliy viruslarga himoyalanish uchun zarur bo‘lgan asosiy chora-tadbirlar.
Kompyuterni kompyuter viruslari bilan zararlanishini oldini olish va disklarda axborotlarni 
ishonchli saqlashni ta’minlash uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: - kompyuterni 
zamonaviy virusga qarshi dasturlar, masalan ESET NOD 32 Antivirus yoki Kasperskiy, bilan 
ta’minlang va ularning versiyalarini doimo yangilab boring; - boshqa kompyuterlarda yozilgan 
axborotlarni disketadan o‘qishdan oldin o‘zingizni kompyuterdagi virusga qarshi dastNurni 
ishga tushirib bu disketalarni virus borligiga doimo tekshiring; - o‘zingizni kompyuteringizga 
arxivlangan ko‘rinishdagi fayllarni ko‘-chirib o‘tishda, tekshirish sohasini hozirgina yozilgan 
fayllar bilan cheklagan holda, ularni qayta arxivlangandan keyin tezda qattiq diskda 
tekshiring; - oldindan OT ni yozishdan himoya qilingan tizimli disketadan yuklab, fayllarni, 
xotiralarni va tizimli sohalarni yozishdan himoya qilingan disketadan virusga qarshi 
dasturlarni ishga tushirib kompyuterning qattiq disklarini viruslar borligiga davriy ravishda 
tekshirib boring; - boshqa kompyuterda ishlaganda o‘zingizni disketani, agar ularga axborotni 
yozish amalga oshirilmasa, yozishdan har doim himoya qiling; 
Mavzu: Elektron raqamli imzo tushunchasi (ERI).. 

---

145 
Kundalik faoliyat raqamli platformaga ko‘char ekan, virtual tarmoqda erkin va xavfsiz, 
ishonchli harakatlanish, shaxsni tasdiqlash va jarayonlarni amalga oshirish uchun har bir kishiga 
elektron raqamli imzo kerak bo‘ladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining bugungi 
qonunchilik talablariga ko‘ra, elektron raqamli imzo bo‘lmagan taqdirda, davlat organlarining 
interaktiv xizmatlaridan foydalanib, shuningdek Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida 
ko‘rsatiladigan xizmatlardan ham foydalanib bo‘lmaydi. Xususan, biror davlat idorasiga ariza, 
murojaat, taklif yuborish uchun ham, sizning shaxsingizni tasdiqlaydigan, o‘zaro ishonchli 
hamkorlikni ta’minlaydigan elektron raqamli imzoga ega bo‘lishingiz kerak bo‘ladi.