|
2. Estеtikaning bоshqa fanlar bilan alоqasi.
Tayanch so`z va iboralar:
Erkinlik, demokratiya va fuqarolik jamiyatini taraqqiy ettirishda estetikaning o‘rni, uning inson estetik madaniyatni shakllantirishdagi roli va jamiyat hayotining barcha jabhalarini ma’naviy boyitishdagi amaliy ahamiyati.
Еstetika fani bir qator ijtimoiy fanlar bilan uzviy aloqada rivojlanadi. Estetika fani mustaqil bilim sohasini tashkil etgan holda falsafaning ravnaq topishiga ham o‘z hissasini qo‘shadi. Masalan, bilish nazariyasining yanada rivojlanib, mazmunan boyib borishida badiiy bilish ham muhim o‘rin tutadi. Bilish nazariyasi badiiy madaniyat qadriyatlari, voqelikka estetik munosabati, estetik tushunchalar, ayniqsa, ijtimoiy ong, uning nisbiy mustaqilligi haqidagi fikr-mulohazalar ham ko‘p jihatdan san'at bilan bog‘liq-dir. San'at esa estetik boyliklarni yaratish manbaidir.
Inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar ularning ilmlarga bo‘lgan talablarini keltirib chiqaradi. Shu ehtiyojlarga ko‘ra ilmlar har xil tarmoqlarga bo‘linadi. «Ilmlarning foydasi ochko‘zlik bilan oltin-kumush to‘plash uchun bo‘lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo'lishdir», — deb yozadi Beruniy.
Falsafadagi bilish nazariyasi vositasida san'atning bilish tabiati, voqelikni badiiy-ramziy ifodalash bilan ilmiy tadqiq etish o‘rtasi-dagi o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro farqlarni anglash mumkin. Voqe-likni badiiy vositalar orqali tasvirlash esa san'at asarlaridagi shartlilik va badiiy haqiqat kabi estetika fanining juda ko‘p nazariy hamda uslubiy asoslari muammolarini yechishi mumkin. Beruniy «Tar-vixalar» asarida: «Agar oqil nafsoniy lazzatlarga aql va ibrat ko‘zi bilan qarasagina, undan lazzatlana oladi, g‘ofil esa buning aksicha, u faqat jismoniy narsalardangina lazzat ola oladi», — deb yozadi.
Bilish nazariyasining boshqa aqidalari — ijtimoiy ongning nisbiy mustaqilligi, ma'naviy hayot xilma-xil shakllarining o‘zaro bir-biriga ta'sir o‘tkazishi, iqtisodiy zamin bilan ijtimoiy ong turli shakllari o‘rtasidagi bilvosita aloqadorlik va bog‘liqlik kabi masalalar ham estetik ong, badiiy ijod va san'at tabiati hamda xususiyatlarini ilmiy tushunishga yordam beradi.
«Lazzat yana: eshitilgan ovozning ma'nosini bilishdan ham iborat. Bordi-yu, bu tovushlar ma'nodan xoli nag‘malardan iborat bo‘lsa, u holda nafs o‘z tabiatiga ko‘ra, uning bergan xabaridan toliqadi, natijada u jimlik va sukunatda qolishga, undan qochib, dam olishga intiladi», — deb ta'kidlaydi Beruniy.
Estetika, avvalo, voqelik, hayotga faol, hissiy munosabatdir. U olamdagi voqea, hodisalarning yaxshi, yomon, go‘zal yo xunukligi mohiyatini anglashga o‘rgatadi.
San'atshunoslik uchun estetika boshlang‘ich nazariy va uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Estetikasiz san'atshunoslik ayrim voqea, hodisalar sharhi bilan shug‘ullanishga majbur bo‘lib qoladi. Estetika, xususan, san'atshunoslikning umumiy qonuniyatlari, eng avvalo, nafosat tabiati va estetik timsol qonuniyatlarini o‘zida namoyon qiladi.
Tarix fani estetika bilan ham uzviy aloqadadir. Tarixiy taraqqiyot estetik tafakkur rivojlanishi bilan o‘zaro bog‘liqlikda yuksalganligidan dalolat beradi. Ajdodlarimizdan qolgan moddiy, ma'naviy merosimiz shu qadar ulkanki, merosimizdan nafaqat o‘z avlod-larimiz, balki Ovro‘po, Osiyo, Arab mamlakatlari xalqlari ham foydalanishgan va bu jahon umuminsoniy qadriyatlari xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa bo‘lgan.
Islom Karimov «Ostankino» muxbiri bilan suhbatda: «Dunyoni ezgulik va go‘zallik qutqaradi» — degan g‘oyani o‘rtaga tashlaganda, bu bilan xalq ruhiga va har bir insonga nihoyatda ardoqli bo‘lgan axloqiy va estetik qadriyatlarni ham nazarda tutgan edi.
Ezgulik — etika faninnig asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lsa, go‘zallik — estetika nazariyasining asosiy tushunchasidir.
Ma'naviy, axloqiy va estetik qadriyatlar xalqimizning turmush tarzida, an'anaviy madaniyatida muhim o‘rin olgan. Ma'naviyat konsepsiyasi etika va estetika fanlari bilan hamnafas ekanligi biz uchun g‘oyatda ardoqlidir.
Sharqda hayotga munosabat axloqiylik va komiUik falsafasi asosiga qurilgan. Bu falsafaga ko‘ra inson baxtu saodat va ezgulik sari intilishi, shu tamoyillar zaminida hayot kechirishi lozim. Chunki unda boshqa jonzotlarda bo‘lmagan yuksak insoniy imkoniyat, xislat — borliqni anglash, tushunish qobiliyati mavjud.
Puhshunoslik ham idrok, tasavvur, his-tuyg‘u, kechinma, zavqlanish kabi tushunchalarni o‘rganadi. Lekin ongning bu xususiyatlari estetika mohiyatini tushuntirib bermaydi.
Estetika nafosat tarbiyasining umumiy tamoyillari va ijtimoiy hayotning turli sohalarini qamrab oladi. Bu — estetik idrok, estetik kechinma, estetik zavq, estetik mulohaza, estetik did, estetik qarashlardir. Ma'lumki, inson psixologiyasi xususiyatlarini o‘rganmay turib, uning estetik qarashlarini o‘rganish, uni tushunish mumkin emas.
Estetikaning ruhshunoslik bilan bog‘liqligining yana bir jihati u yoki bu darajada insonning ruhiy his-tuyg‘u holatini ifodalashidir. Estetikaning tarkibiy qismlarini ruhshunoslik fanining erishgan yutuqlari va xulosalaridan keng foydalanmasdan turib, tasavvur etib bo‘lmaydi. Ruhshunoslik fani inson fe'1-atvori, mijozining sangvirtik, flegmatik, xolerik, melanxolik kabi turli xillarini aniqlashni o‘rgatsa, estetika shu mijozdagi insonlarning hayotida bo‘ladigan go‘zal yoki xunuk, tuban yoki ulug‘vor, kulgili yoki qayg‘uli hodisalarni qanday his etishni va bularni qanday baholashni o‘rgatadi.
San'atning umumiy qonuniyatlari ham badiiy asarda inson ruhiyati, ruhiy olam muammolarini hal qilishni talab qiladi, chunki har bir san'at asari odamlarning qalbiga, ongiga ta'sir qilgandagina estetik tuyg‘u uyg‘otadi, didini tarbiyalaydi.
Estetika pedagogika fani bilan chambarchas bog‘liqdir. Jamiyat kishisining har tomonlama mukammal rivojlanishi haqida gapirar ekanmiz yoki estetikaning tarbiyaviy ahamiyatini tilga olar ekanmiz, bizning oldimizda bevosita sof pedagogik masalalar namoyon bo‘ladi. Ya'ni, estetik didning kelib chiqishi, paydo bo‘lishi va tarkib topish jarayoni, estetik rivojlanish jarayoni, turmush sharoitlari va ta'limning estetik saviyaga ta'siri, ijtimoiy tuzum va ta'limning estetik mohiyati kabi masalalar pedagogika fanida ham o‘qitiladi.
Agar estetika insonni olam go‘zalliklari va xunukliklarini, pastkashlik yoki ulug‘vorlik hodisalarini nozik his etishga o‘igatsa, pedagogika shu bilan biiga yana aqliy, intellektual, ruhiy, ma'naviy tarbiya metodlari, uslublarini ham o‘igatadi. Pedagogikaning estetikadan muhim farqi, u yoshlaiga barcha fanlarni qanday qilib tezroq va chuqurroq o‘rganish yo‘llarini o‘igatadi. Shu jihatlari bilan estetikaga nisbatan pedagogikaning vazifalari kengroqdir. Har ikkala fanning umumiy maqsadi — inson ma'naviy kamoloti uchun xizmat qilishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
