Kartografiya va geovizuallashtirish

 
1.2. Kompyuter tarmoqlarida kartaga olishda telekommunikatsiyaning 
roli 
Mamlakatda  hozirgi  kunda  kuzatilayotgan  yagona  telekommunikatsiya 
makonini yaratish kompyuterlashtirish jarayonlari bilan  chambarchas bog‗liqdir.  
Kompyuter  tarmoqlarining  rivojlanishi  jarayonidagi  muammolarga 
tarmoqlarda qo‗llaniladigan protokollarning o‗zaro mos kelmasligi, turli-tumanligi, 
ma‘lumotlarni  uzatish  va  tarmoqda  qabul  qilish  jarayonida  mamlakat  ichida 
telekommunikatsiya  qurilmalarini  takomillashtirish  va  tarmoqqa  oid  dasturiy 
ta‘minot  darajasi  pastligi,  shu  bilan  birga  bu  yo‗nalishda  faoliyat  ko‗rsatuvchi 
xorijiy kompaniyalarning ekspansiyasi kabilar asosiy sabab tarzida ko‗rsatiladi. Bu 
qiyinchiliklarni  engib  o‗tishda  dastlabki  qadam  sifatida  davlat  miqyosida 
ma‘lumotlarni  uzatish  jarayonida  umumiy  standart  sifat  ko‗rsatkichlariga  ega 
bo‗lgan  protokollarni  joriy  qilishdan  boshlash  kerakligi  ta‘kidlanadi,  shuningdek, 
bunda  dasturiy  mahsulotlar  va  apparat  ta‘minoti  bo‗yicha  mahalliy  ishlab 
chiqaruvchilar faoliyatini takomillashtirish talab qilinadi. Bu jarayonda kompyuter 
tarmoqlarini  kengaytirishda  nisbatan  kengroq  ko‗lamdagi  foydalanuvchilarni  jalb 
etishga  qaratilgan  siyosat  olib  borish  ham  etarlicha  ijobiy  samara  berishi  qayd 
qilinadi.  

---

 
 
10 
Bularning  barchasi  mamlakat  ichida  «internetlashtirish»  jarayonlarining 
nozik  jihatlari  hisoblanib,  tarmoqlarning  rivojlanishi  bevosita  aloqa  kanallaridan 
tortib  tarmoqlarning  geografik  joylashish  xususiyatlari  va  xizmat  narxlarigacha 
bog‗liq. Mavjud tarmoqlardagi qayta yuklanish jarayoni ma‘lumotlar uzatilishining 
0,4 Kbit gacha susayishiga sabab bo‗ladi. Bundan tashqari, internet orqali nafaqat 
geotasvirlarni  olish,  balki  shu  bilan  birga  matn  holidagi  axborotlarni  ham  qabul 
qilish talabi mavjud.  
Yangi  paydo  bo‗lgan  obyekt  turli  xil  atamalar  bilan  nomlangan:  oddiy 
tarzdagi  «telekommunikatsiya  tarmoqlari  kartografiyasi»,  «axborot  makonini  aks 
ettirish»,  «internet  geografiyasi»dan  tortib,  e‘tiborni  o‗ziga  tortuvchi  «kiber 
makonning kartografiyasi» kabi nomlar bilan aks ettirilgan. Bunda gap xizmatlar 
sohasi,  ilm-fan  va  madaniyat,  hatto  ma‘lum  bir  ma‘noda  xalqaro  aloqalarda  va 
mehnatni taqsimlash jarayonlarida kartografiya kabi turli xil sohalarning kesishish 
chegaralarida  yotuvchi  mavzuga  oid  kartografiya  masalalari  yo‗nalishlari  haqida 
bormoqda.  
Kartografiya  va  Er  haqidagi  bilimlarda  inventarizatsiya,  baholash, 
rivojlanishni prognoz qilish va tarmoqlar yordamida boshqarish kabilar asosiy hal 
qilinishi  kerak  bo‗lgan  masalalar  majmuasini  tashkil  qilib,  bunda  tarmoqlar 
ularning  topologik  xususiyatlariga  bog‗liq  holda    o‗ziga  xos  geografik  obyekt 
hisoblanadi.  Umumiy  holatda  ularning  tashkil  etilishi  chiziqli  elementlari 
xususiyatlarining  ko‗pgina  jihatlariga  bog‗liq  ravishda  aniqlanib,  bular  bevosita 
moddalar  oqimi,  energiya  va  axborot  oqimlari  uzatilishida  xizmat  qiladi. 
Tarmoqlar keng miqyosda tarqalgan bo‗lib, hatto bunda ushbu holatni tavsiflashda 
«mintaqaviy,  hududiy»  («ekvatorial»)  va  boshqa  bir  qator  atamalardan  ham 
foydalaniladi, ushbu ko‗rinishda uning mavjudlik xususiyatlari belgilanadi. 
Makon  davomida  tashkil  etish  va  kartografiya  nuqtai  nazaridan  olib 
qaralganda tarmoqlarning eng asosiy va muhim xususiyati shundaki, ularda o‗zaro 
bog‗liqlik  holatlari  yaqqol  kuzatiladi.  Boshqacha  aytganda,  ko‗pgina  hollarda 
chiziqli  tarmoqlar  o‗zaro  bog‗langan  tarzda  aks  ettirilib,  hatto  biri  ikkinchisining 
tarkibiga  «biriktirilgan»  holatda  tashkil  eti-ladi,  bunda  birinchi  tarmoqning 

---

 
 
11 
xususiyatlari  ikkinchi  tarmoq  uchun  muhit  vazifasini  bajarishi  mumkin. 
Geografiyada  bu  ko‗rinishdagi  holatlarga  xohlagancha  misol  keltirish  mumkin. 
Masalan,  gidrotarmoqlarni  transport  tarmoqlarining  bir  qismi  sifatida  qarash 
mumkin    yoki  shahar  yo‗llari  tarmoqlari  ─  yuzlab  elektr  tarmoqlar  va  telefon 
tarmoqlari kabellari, kanalizatsiya suv quvurlari tarmoqlari va boshqa bir qator er 
osti  kommunikatsiya  tarmoqlari  strukturasi  tarkibiga  kiritilishi  mumkin, 
shuningdek, metropoliten er osti yo‗llari  tolasimon-optik aloqa liniyalari yotqizish 
tarmoqlari  maqsadlarida  foydalaniladi.  Bu  ko‗rinishdagi  ko‗pgina  tarmoqlar 
strukturalarining  o‗ziga  xos  xususiyatlari  kompyuter  tarmoq-larida  kartalar 
tuzishda qulaylik yaratish jihatlari hisobga olinishini talab qiladi.  
Tarmoq konfiguratsiyalari turli xilda aks ettiriladi, masalan, tarmoqlanuvchi, 
shoxlanuvchi  tipda  (tarmoq  oqimlari  tipida),  kesishuvchi  (yo‗l  tarmoqlari), 
qismlarga  ega  (ma‘muriy  chegaralarga  oid  tarmoqlar),  izopotentsial  xususiyatga 
ega  tarmoqlar  (izoliniyalar  tarmoqlari)  kabi  ko‗rinishlarda  ifodalanadi.  Bunda 
tarmoqlar qat‘iy tartibda bo‗lishi mumkin, ya‘ni geometrik jihatdan to‗g‗ri tashkil 
qilingan  va  qat‘iy  tartibda  bo‗lmagan,  bir-biri  bilan  bog‗langan  va  avtonom 
turlarga  bo‗li-nadi.  Bundan  tashqari,  turli  xil  topologik  joylashuv  darajalari  bilan 
ham  farqlanadi.  Bu  va  boshqa  ko‗pgina  xususiyatlari  tarmoq  strukturalarining 
kartografiyasi  yo‗nalishiga  tegishli  bo‗lib,  ularning  evolyutsiyasi  va  boshqarilish 
qonuniyatlarini  o‗rganish  davomida    topomorfologiya  va  tarmoqlarning 
topomorfometriyasipredmetlari  yuzaga  kelgan.  Bu  sohalar  hozirgi  kunga  qadar 
asosan yo‗l tarmoqlari strukturalari shakllanishi jarayonlarida qo‗llanilgan bo‗lsa, 
endi  esa  undan  telekommu-nikatsiya  tarmoqlarini  optimallashtirish  va  makonda 
xususiyatlarini tahlil qilish jarayonlarida keng miqyosda foydalanilmoqda.  
Telekommunikatsiya  tarmoqlarining  kartografiyadagi  ehti-moliy  syujetlari 
xilma-xilligi  bilan  tavsiflanib,  inventarizatsiya,  holatni  baholash  va  kompyuter 
tarmoqlarining istiqbollari kabi jihatlarni qamrab oladi. Hozirgi kunda gap asosan 
quyidagi yo‗nalishdagi mavzular bo‗yicha borishi mumkin: 
• hudud bo‗yicha liniya, kanal, aloqa markazlari, veb-serverlarni va umumiy 
holatda tarmoq infratuzilmalarini joylashtirish; 

---

 
 
12 
•  tarmoq  trafiklari  ─  ma‘lum  vaqt  davomida  uzatiluvchi  axborotlar  hajmi, 
yuklanish darajasi, oylar, haftalar va kunlar  bo‗yicha trafik dinamik xususiyatlari 
va boshqalar; 
•  tarmoqlarning  funktsiyasi  statistikasi:  muloqotlar  soni,  so‗rovlar  turlari, 
tarqatilayotgan geotasvirlarning miqdori, axborot oqimlarining jadalligi; 
•  tarmoqlarning  muhit  bilan  o‗zaro  aloqasi,  bunda  ular  qanday  funktsiya 
bajarishi,  jumladan,  geoaxborot  yig‗iluvchi  markazlar,  raqamli  ma‘lumotlar 
bazalari, bilimlar bazalari va boshqalarning faoliyati nazarda tutiladi; 
•  turli  xil  jamoaviy  va  individual  foydalanuvchilarning  ta‘minlanishi 
jarayonida  tarmoqlarning  hududiy  tarqalish  zichliklari  va  bunda  kuzatiladigan 
geografik qonuniyatlar; 
• ruxsat etilish darajasi, etkazib berilish xususiyati, axborotlarning uzatilish 
tezligi,  boshqa  texnik  ko‗rsatkichlar,  ko‗rsatkichlarning  narxlari  va  yakuniy 
holatda tarmoqlarning iqtisodiy samaradorligini baholash; 
•  hududiy  rivojlanish  jarayonlarini  prognoz  qilish  va  rejalashtirish, 
taqsimlashni  optimallashtirish,  tarmoqlar  bilan  ishlashda  konfiguratsiyalar  ustida 
ishlash.