Kartografiya va geovizuallashtirish

Ikkilamchi  (kommunikatsiyalanadigan)  tarmoq  –  telefon,  telegraf, 
ma‘lumotlar  uzatish  va  boshqalar  berilgan  xabar  turlarini  uzatish  yoki 
almashtirishni 
bevosita 
ta‘minlash 
uchun 
yaratiladi. 
Bu 
tarmoqlar 
telekommunikatsiya xizmatlarini hamma abonentlarga – tizim foydalanuvchilariga 
etkazadi. Bu tarmoqlar soni tizimni loyihalashda ko‗rsatilgan axborot turlari soni 
bo‗yicha aniqlanadi.  
Har bir ikkilamchi tarmoq mazkur tarmoq foydalanadigan birlamchi tarmoq 
kanallaridan,  axborotning  berilgan  turini  qayta  o‗zgartirish,  qayta  ishlash  va 
telekommunikatsiya  kanaliga  kiritish  apparaturalari,  kommunikatsiya  qurilmalari, 
shuningdek,  boshqarish  tizimidan  tashkil  topadi.    Tizim  (tarmoq)  elementlari 
orasida o‗zaro bog‗lanish topologiyasiga bog‗liq holda ikkilamchi tarmoqni u yoki 
bu  strukturali  deyish  mumkin.  Biz  asosan  ishonchliligi  va  yashovchanligi 
elementlarni ketma-ket va parallel ulash formulalari bo‗yicha hisoblanishi mumkin 
bo‗lgan  strukturalarni  ko‗rib  chiqamiz.  Bularga    to‗liq  bog‗lanishli  tarmoq, 
to‗rsimon va boshqa uzelli strukturalar kiradi.  
Telekommunikatsiya  tarmoq  uzellari  va  liniyalari  bilan  birga  tizim 
strukturasining  muhim  elementi  bu  telekommunikatsiyaning  oxirgi  uzellaridir. 
Telekommunikatsiyaning  oxirgi  uzellari  odatda  mazkur  tizim  ikkilamchi 
tarmoqlari  ta‘minlaydigan  hamma  turdagi  xizmatlarni  foydalanuvchilarga  taqdim 
etadi.  Oxirgi  uzelning  asosiy  tarkibiy  elementlari  quyidagilardan  tashkil  topadi: 
kanal  hosil  qilish  punkti  yoki  stantsiyasi  (uzatish  tizimi,  kanallar  krossi), 
ikkilamchi  tarmoqlar  soniga  mos  holda  telefon,  telegraf,  faksimil  yoki  boshqa 
turdagi  stantsiyalar  (punktlar),  radiouzel  (uzatuvchi  va  qabul  qiluvchi 

---

 
 
6 
radiomarkazlar),  yo‗ldosh  aloqa  stantsiyasi,  uzelning  abonent  tarmog‗i,  uzelni 
boshqarish punkti, elektr ta‘minot stantsiyasi.  
Abonentlar bilan bevosita bog‗lanadigan kanal hosil qiluvchi stantsiyalar va 
punktlar –  telefon,  telegraf,  ma‘lumotlar  uzatish  va  boshqalar odatda ular xizmat 
ko‗rsatadigan boshqarish organlariga yaqin erlarga joylashtiriladi. Agar kanal hosil 
qiluvchi  stantsiya  aholi  foydalanishiga  mo‗ljallangan  bo‗lsa,  ular  mos  aholi 
punktining  markaziga  joylash-tiriladi.  Telekommunikatsiya  uzellari  va  tizimlari 
rivojlani-shining  xarakterli  belgisi  –  uning  elementlari  integratsiyasining 
chuqurlashishidir.  
Telekommunikatsiya  tarmoqlarining  strukturasi  haqidagi    ma‘lumotlardan 
ko‗rinib turibdiki, uning elementlari o‗zaro bog‗langan holatdadir, demak, ularning 
raddiyalari,  buzilishlari  yoki  nosozliklari  o‗zaro  korrelyatsiyalangan  bo‗lishi 
mumkin. Masalan, agar kabel magistrali ishdan chiqsa, hamma kanallar bo‗yicha 
ikkilamchi  tarmoqlardagi  bog‗lanish  to‗xtaydi.  Tarmoq  uzelining  buzilishi  unga 
kiruvchi  barcha  magistrallar  bo‗yicha  aloqani  to‗xtatadi;  ikkilamchi  tarmoqning 
umumiy kommunikatsiya qurilmasi ishdan chiqsa, bu tarmoqning hamma aloqalari 
ishlamaydi;  oxirgi  uzelning  yadrosi  ishdan  chiqsa,  u  orqali  bog‗lanishlarning 
hamma turi to‗xtaydi. Bu o‗zaro bog‗lanishlarning barchasi tarmoq ishonchliligi va 
yashovchanligi  ko‗rsatkichlarini  hisoblashga,  ularni  oshirish  usullariga  jid-diy 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
Boshqarish  tizimida  faqat  ikkita  organ  mavjud  bo‗lsa,  telekommunikatsiya 
tarmog‗i ikki qutbli deyiladi. Agar boshqarish organlari ikkitadan ko‗p bo‗lsa va 
ular  geografik  taqsimlangan  bo‗lib,  har  biriga  aloqa  o‗zining  oxirgi  uzelidan 
ta‘minlansa,  bunday  boshqarish  tizimining  telekommunikatsiya  tarmog‗i  ko‗p 
qutbli  deyiladi.  Bundan  tizim  qutbi  yoki  telekommunikatsiya  tarmog‗i  –  bu 
ikkilamchi  tarmoqning  oxirgi  uzeli  yoki  punkti  (stantsiyasi)  bo‗lib,  u  orqali 
boshqarish  organlari  yoki  telekommunikatsiyadan  foydalanuvchilarning  o‗zaro 
bog‗lanishi amalga oshiriladi, degan xulosa kelib chiqadi.  
Telekommunikatsiya  tarmog‗ining  hamma  to‗plamini  ikkita  sinfga  –  ko‗p 
qutbli va ikki  qutbli  tarmoqlarga  ajratish  shartli usul bo‗lib,  tarmoq  ishonchliligi 

---

 
 
7 
va  yashovchanligi  nazariyasini  ishlab  chiqish  va  anglashni  osonlashtiradi.  Ikki 
qutbli  telekommunikatsiya  tarmoqlari  amaliyotda  juda  kam  uchraydi.  Shu  bilan 
birga  amaliyotda  telekommunikatsiyaning  xizmat  ko‗rsatayotgan  boshqarish 
tizimining u yoki bu axborot yo‗nalishidagi, ya‘ni ko‗p qutbli telekommunikatsiya 
tarmog‗ining  belgilangan  ma‘lum  qutblar  juftliklari  orasida  ishonchlilik  va 
yashovchanlikni baholash zarurati tug‗iladi.  
Axborot yo‗nalishlarining bunday ikki qutbli telekommunikatsiya tarmoqlari  
bir qator umumiy elementlarga ega bo‗lishini, ya‘ni bu tarmoqlar ishonchliligi va 
yashovchanligi  o‗zaro  bog‗liq  ekanligini  nazarda  tutish  kerak.  Bu  vaziyatni 
telekommunikatsiya  tizimlarining  ishonchlilik  va  yashovchanlik  namunaviy 
ko‗rsatkichlarini  ishlab  chiqishda  va  ularni  hisoblash  uchun  matematik  apparat 
tanlashda ham e‘tiborga olish zarur.