168
Geometrik belgilar
dan sodda shakllar (aylana, kvadrat, to‘rtburchak, uchbur-
chak, kub, romb, sektor, parallellogram va boshqalar) tanlanadi.
Chizish va esda saqlash hamda taqqoslash oson bo‘lgani uchun bu usul
kartografiyada juda keng qo‘llaniladi. Oddiy geometrik belgilar uncha ko‘p emas,
ularni turli ranglarga bo‘yab, shtrixlar bilan va ichiga har xil shakllar tushirib soni-
ni ko‘paytirish mumkin (4- rasm).
Ko‘rgazmali belgilar voqea va hodisalarning shakllaridan iborat bo‘lib, karta
o‘qishini ancha
osonlashtiradi, lekin bunda geometrik aniqlik uncha sezilmaydi. Bu
usuldan targ‘ibot va tashviqot kartalarida ko‘proq foydalaniladi. Obyektlar
belgilarda tasvirlansa, obyektni haqiqiy o‘rni muayyan shaklning markazi bo‘lishi
kerak. Lekin ba‘zi kartalarda obyekt o‘z o‘rnidan bir oz siljigan holatda ham
bo‘ladi. Bu usulni geografik kartalarda qo‘llash birmuncha murakkabroq. O‘rta
5-rasm.
Belgilar usulining xar xil
ko’rsatkichlarda
tasvirlanishi.
169
yoki oliy yquv yurt kartalarini yoxud ilmiy ma‘lumotnoma tipidagi kartalarni
tuzishda belgilarning bir xil variantlarni ishlatish to‘g‘ri emas, chunki
obyektlarning eng kichik va eng katta ko‘rsatkichlar orasidagi farq katta bo‘lsa
belgilardan foydalanish qiyinlashadi. Voqea va hodisalar absolyut (mutlaq) va
nisbiy miqdorda tasvirlanadi. Absolyut ko‘rsatkichlar belgining uzunlik, maydon
va hajm o‘lchamlarida berilishi mumkin. Ko‘rsatkichlar uzunlik o‘lchamida
berilsa, uni o‘qish va taqqoslash oson, ya‘ni o‘lchagich yoki chizg‘ich bilan
aniqlab masshtab asosiga ko‘paytirilsa, ko‘rsatkichning miqdori ma‘lum bo‘ladi.
Bu usul qo‘llanilganda masshtab asosi oldindan belgilanib olinadi, ya‘ni 1000
tonna mahsulot 1 mm uzunlikka teng deyilsa, masshtab asosi 1 mm balandlik 1000
tonnaga to‘g‘ri keladi deb belgilanadi.
Agar masshtab asosida olingan belgi juda kattalashib hududga sig‘may qolsa,
unda maydon o‘lchami olinadi. Agar bu variant ham «torlik» qilsa, unda
ko‘rsatkichlar uch darajali ildizdan chiqarilib, kub o‘lchamida berilib, hajm orqali
ko‘rsatiladi. Qaysi variantdaligidan qat‘i nazar tasvirlanayotgan ko‘rsatkich
belgilarning kattaligiga mutanosib tushsa, ya‘ni aniq ko‘rsatsa u absolyut
ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi.
Miqdorlar absolyut va shartli ko‘rsatkichlarda tasvirlanib, uzluksiz shartli va
uzluksiz pog‘onali shkalada ko‘rsatilishi mumkin (5-rasm).
Belgilar usuli uzluksiz shartli shkalada berilganda miqdor ko‘rsatkichlari
aniqroq tasvirlanadi. Lekin belgilar o‘lchamidagi tafovut juda katta bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun uzluksiz shkaladagi belgilardan, ma‘lumotnoma tipdagi
va oliy yquv yurtlar uchun mo‘ljallangan kartalarni tuzishda foydalaniladi.
Pog‘onali shkaladagi belgilarda miqdorlar ma‘lum guruhlarga ajratib tasvirlanadi.
Bunda belgilar o‘lchami miqdorni aniq ko‘rsatmaydi.
Mamlakat shaharlarini kartaga tushirishda pog‘onali shkala qo‘llanilganda
deyarli bir xil aholi soniga ega bo‘lgan va soni bir-biridan ancha farq qiladigan
shaharlar ham bir pog‘onaga tushib qolib, ular orasidagi tafovut bilinmay qoladi.
Masalan, O‘zbekison geografik atlasidagi (1999) Aholi kartasida, pag‘onada 100
mingdan 500 000 gacha aholi soni olinsa, shu pog‘onaga 382 ming bo‘lgan
Namangan shahri ham va aholisi 110 ming bo‘lgan Termiz ham kirib ketadi. Lekin
aholisi 90 ming bo‘lgan Bekobod esa (20 ming farq bo‘lsa ham) boshqa pog‘onaga
o‘tib qolib, kartaning aniqligi bir oz pasayadi. Shuning uchun bu usul faqat o‘quv
kartalari tuzishda qo‘llanilib, karta legendasida belgilarning aniq qiymatlari
beriladi.
Belgilar yordamida har xil mazmunga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlarni va
ularning yillar bo‘yicha o‘sishi (dinamikasi) ni ham ko‘rsatsa bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: