Kartashunoslik

 
8.3.  Yarim sharlar, materiklar va okean kartalari proeksiyalari 
 
Yarim  sharlar  deganda  ko‘proq  sharqiy  va  g‘arbiy  yarim  sharlar  ko‘z 
oldimizga  keladi.  Sharqiy  va  g‘arbiy  yarim  sharlar  kartalari  uchun  asosan 
Lambertning  (XVIII  asr)  ko‘ndalang  ekvatorial  azimutal  proeksiyasi  ishlatiladi. 
1938 yildan boshlab sobiq Ittifoqda nashr qilingan yarim sharlarning barcha tabiiy 
va  siyosiy  kartalari  hamda  atlaslardagi  yarim  sharlar  kartalari  teng  maydonli  shu 
proeksiya  asosida tuzilgan.  Xatolik  yo‘q  nuqta  har bir  yarim  sharning  markazida 
joylashgan.  Bu  nuqtadan  uzoqlashgan  sari  izokollar  doira  shaklida  kattalashib 
boradi. Eng chekka meridianlarda 

 (burchak xatoligi) 30
0
 ga teng. 
Ba‘zan yarim sharlar kartalari uchun Gipparx (miloddan avvalgi II asr) taklif 
qilgan  ko‘ndalang  stereografik  proeksiya,  ya‘ni  Apolloniy  (miloddan  avvalgi  III 
asr) taklif qilgan ko‘ndalang ortografik 
proeksiyalar  oy  va  sayyoralarning 
kartalarini tuzishda ko‘proq ishlatilgan. 
XI asrda ulug‘ olim Abu Rayhon 
Beruniy  taklif  qilgan  sharli  yoki 
globulyar  proeksiya  ham  diqqatga 
sazovordir (6-rasm). 
Xatolik  xarakteriga  ko‘ra  u 
shartli  proeksiya  hisoblanadi.  Meridian 
va  parallellar  aylana  yoylaridan  iborat. 
O‘rta  meridian  ekvatorni  teng  ikki 
bo‘lakka bo‘ladi. 
Janubiy 
va 
shimoliy 
yarim 
sharlar 
kartalari 
uchun 
odatda 
Postelning  qutbiy  azimutal  proeksiyasi 
ishlatiladi. Bunda  qutblar xatosiz nuqta 
bo‘lib,  undan  uzoqlashgan  sari  radial  ravishda  ekvatorga  tomon  burchak  va 
maydon xatoliklari oshib boradi, masalan, ekvatorda 

 = 25,7
0
, 
r
 = 1,57. 
Sharqiy  va  g‘arbiy  yarim  sharlar  tasvirlangan  ko‘ndalang  azimutal 
stereografik proeksiyada maydon (
r
) xatoligi mavjud (7-rasm). 
 
6-rasm.
 Beruniy taklif etgan globulyar 
(sharli) proyeksiya.
 

---

 
126 
 
7-rasm. 
Yarim sharlar kartasining ko‘ndalang azimutal stereografik proeksiyada 
tasvirlanishi. 
 
Materik kartalari uchun Lambertning qiyshiq gorizontal azimutal proeksiyasi 
qo‘llaniladi. Yevropa, Osiyo, Yevroosiyo, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, 
Avstraliya va Okeaniya kartalari shu proeksiyada tuziladi. O‘zbekistonni geografik 
atlasida (1999 y.) O‘zbekiston Respublikasi joylashgan hududni tasvirlash uchun 
Yevroosiyo tasvirlangan azimutal gorizontal proeksiya ishlatilgan. Yevropa kartasi 
uchun ba‘zan to‘g‘ri konusli proeksiya ishlatiladi. Lambert proeksiyasida markaziy 
nuqtalardan o‘tgan meridiangina to‘g‘ri chiziq shaklida berilib, qolganlari egri 
chiziqlar bilan tasvirlangan.