Karlibaeva R. H., Tashhodjaev M. M., Axunjonov U. M. Korporatsiyalar moliyаsi oliy ta'limning 340000 «Biznes va boshqaruv»

5.4. Kapitallar strukturasi va uni samarali boshqarish
masalalari 
Kapitallarni optimal tarkibini hisoblash usuli korxonalar moliyasini 
boshqarishning murakkab jarayonlaridan biridir. Kapitallarni optimal tarkibini 
shakllantirish iqtisodiy rentabellikni ma’lum darajasidi o’z mablag’larini 
rentabelligini 
maksimallashtirishga 
yo’naltirilgan mablag’lar manbalarini 
shakllantirish usulidir. 
Kapitallarni optimallashtirish jarayoni quyidagi mantiqiy ketma ketlikda 
amalga oshiriladi: 
1.
Ma’lum davrlarga kapitallarning tarkibini tahlil qilishi. 
2.
Kapitallar tarkibiga ta’sir etuvchi omillarni baholash: 
- xo’jalik yuritshning tarmoq xususiyatlari; 
- tovarlar va moliyaviy bozorlardagi konyuktura; 
- joriy faoliyatning foydaliligi; 
- korxonalardagi soliq yuki va boshqalar. 
Moliyaviy richag samarasi va qarzga olishning oqilona siyosati to’g’risida 
fikr yuritish uchun quyidagi 4 jadvalda keltirilgan ma’lumotga murojaat qilaylik.
4-jadval
№ 
Ko’rsatkichlar 
«A» 
«B» 
A 
B 
1 
2 
1.
Aktiv kechiktirilgan to’lovlar summasi.
1000 
1000 
2.
Passiv (o’z mablag’lari) 
1000 
500 
3.
Passiv qarz mablag’lari 
- 
500 
4.
Netto - natija 
200 
200 
5.
Iqtisodiy rentabellik 
20 
20 
Ko’rinib turibdiki, 2-jadvalda 2 korxonaga («A» va «B») tegishli bo’lgan 
ko’rsatkichlar keltirilgan. Bu korxonalar bir xil darajadagi iqtisodiy rentabellik 
ko’rsatkichiga ega (20%). Ular o’rtasida yolgiz birgina farq bo’lib, u ham bo’lsa, 
passiv strukturasidir (tarkibiy tuzumsiz).
Agar har ikkala korxona o’ziga xos bo’lgan «soliq jannati»da joylashgan 
bo’lib, soliq to’lamasalar, u holda «A» korxona faqat o’ziga tegishli bo’lgan 
mablag’lardan foydalanib, 200 ming sumlik netto-natijaga ega bo’ladi. Bu o’rinda 
korxonaning o’z mablag’lari hisobidan aktivlarning butun hamma qismi 
qoplanayotir. 
«A» korxona o’z mablag’larining rentabelligi 20% ga 
(200000:10000 x 100% 

20%) tengdir.

---

39 
«B» korxona esa dastlab usha 200 ming sumdan qarzga olingan mablag’lar 
uchun tegishli foiz summani to’lash kerak.
Agar biz foizning o’rtacha darajasini 15% deb qabul qilsak, u holda 
moliyaviy xarajatning summasi 75 ming sumga teng. (300 000 x 15% : 100 

75000) bo’ladi. Bunday sharoitda «B» korxona o’z mablag’larining iqtisodiy 
rentabelligi 25%ga (125000 : 500000 x 100 

25%) teng ekanligini guvohi 
bo’lamiz.
Demak, bir xil iqtisodiy rentabellik darajasiga (20%) ega bo’lgan ikki 
korxonaning o’z mablag’lari rentabellik darajasi bir-biridan farq qilishi bu o’rinda 
yaqqol ko’rinayotir va bu farq moliyaviy manbaalar strukturasining (tarkibiy 
tuzilishining) turlicha ekanligi bilan izohlanadi. Bu 5% li ko’rinishdagi farq 
moliyaviy dastak samarasidir. 
Yuqoridagi mulohazalardan so’ng moliyaviy dastak samarasiga quyidagicha 
ta’rif berish mumkin: to’lovli (xaqi) bo’lishiga qaramasdan qarzga olingan (kredit) 
mablag’lardan foydalanish evaziga o’z mablag’lari evaziga rentabelligini ortishi 
(o’sishi) moliyaviy dastak samarasi deyiladi.
Haqiqatdan ham, bizning misolimizdagi «B» korxona 20%li rentabellikni 
ta’minlayotgan aktivlarning bir qismi 15%ga to’g’ri kelayotgan (tushayotgan) 
resurslar hisobidan moliyalashtirilayotir va oqibat natijada esa o’z mablag’larining 
rentabelligi o’sayotir. Bu erda yana quyidagilarni alohida ta’kidlash zarur: 
rentabellik darajasi o’sayotgan (ko’tarilayotgan) o’z mablag’laridan foydalanish 
moliyaviy xarajatlar (masalan, bank krediti foizi) bilan emas, balki hamma xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlarga xos bo’lgan risk bilan uzviy bog’liqdir. Endi yuqoridagi 4-
jadvalda keltirilgan hisob-kitoblarimizda foydadan olinadigan soliq bilan bog’liq 
bo’lgan raqamlarni qo’shimcha ravishda kiritamiz. Soliq stavkasi 35% ga teng 
bo’lgan.