Karimov Otabek Salimjon o’g’li

2-rasm.
Ishqalanish koeffitsiyentini kamaytirish diagrammasi 
 2-rasm.
Masalan, polietilendan buyum olish jarayonida bu farq 30—40°C ni tashkil etadi. 
Lekin shnekning harorati past bo'lsa, granulaning suyuqlanishi qiyinlashadi 
(qovushqoqligi oshadi), gomogen massa hosil bo'lishi qiyinlashadi. Natijada 
mashinaning ish unumdorligi pasayadi
(Q)
va nisbiy quymati
(N)
ortadi. Buni 6-
rasmdan ko'rish mumkin. Suyuqlanmani silindr ichida aralashtirish jarayonida 
mexanik energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanadi. Issiqlik ajralishi 
chervyakning aylanish soni oshishi bilan oshib boradi. Ajralayotgan issiqlik 
qiymati ortgan sari ayrim paytlarda tashqaridan isitishga hojat bo'lmaydi. 
Ekstruderning ishlashiga granulaning shakli va o'lchami katta ta'sir ko'rsatadi. Agar 
granula katta o'lchamga ega bo'lsa, suyuqlanma ichida havo qolishi mumkin. Bu 
olingan buyumda pufak hosil bo'lishiga olib keladi. Xuddi shunga o'xshash buyum 
sifatiga suyuqlanmaga ta'sir qilayotgan kuchlanish va deformatsiya tezligi ham 
ta'sir ko'rsatadi. Agar kuchlanish ortib ketsa (normadan yuqori), buyum sirtida 
notekislik, qalinlanish va sifatiga salbiy ta'sir qiluvchi boshqa ko'rsatkichlar paydo 
bo'ladi. Odatda silindr harorati shnek haroratidan yuqori bo'ladi. Shu sababli 
dastlab suyuqlanayotgan polimer plyonkasi silindr devorida paydo bo'ladi. 
Suyuqlangan materialning harakati silindr yuzasida va granulaning shnek atrofida 

---

21 
siljishi tufayli yuzaga keladi. Granulaning suyuqlanishi tufayli uning hajmi 
kamayadi, shuning uchun suyuqlanish zonasida shnekning chuqurligi kamayib 
boradi, buning hisobiga asta-sekin siqish va zichlanish sodir bo'ladi. Suyuqlanish 
qancha tez tamom bo'lsa, suyuqlanma shuncha aralashadi va u bir tekis bo'ladi. 
Me'yorlash zonasida suyuqlanma harakati qovushqoq- oquvchanlik tarzida bo'ladi. 
Bunda shnekning aylanishi, silindr devoriga yopishgan polimerning ta'siri katta. 
Ekstruziya texnologik jarayonlari aniq texnologik jarayonga qarab hisoblanadi. 
Masalan, kristallanish va buyum ma'lum kristall darajasiga ega bo'lishi uchun 
suyuqlanmani sovitish tezligi va nostatsionar issiqlik o'tkazuvchanligiga qarab 
ekstrudatni chiqarish tezligi va ekstruderning ishlab chiqarish hajmi aniqlanadi. 
Amorf polimerlardan buyum olishda ekstruziya tezligi oriyentatsiya darajasiga 
qarab aniqlanadi. Unda ekstrudentda notekislik hosil bo'lishini e'tiborga olish 
zarur. Statsionar holatda quyidagi tenglikka rioya qilish zarur: 
Q
yu
=Q
oq
=Q
meyor
Bu yerda:
 Q
yu
- yuklash, Q
oq
- oquvchanlik, (Q
meyor
- me'yorlash. 
Bundan tashqari suyuqlanmaning ma'lum shaklga aylanishida va shakldan 
chiqayotganda 
sodir 
bo'ladigan 
jarayonlar 
hisobga 
olinishi 
kerak: 
makromolekulalar darajasining siljish tezligiga bog'liqligi suyuqlanmaning tortish 
kuchi va tezligi, suyuqlanma oqimining elastikligini tiklash va boshqalar. 
Ekstruziyalashning texnologik parametrlari.
Bularga quyidagilar kiradi: silindrda va kallakdagi suyuqlanmaning harorati; 
suyuqlanmaning kallakdagi bosimi, shnekning aylanish tezligi (chastotasi). 
Optimal rejimni belgilashda termoplastning turi, uning molekular massasi, 
kompozitsiya tarkibi, buyumning o'lchami va shakli, foydalanilayotgan uskuna 
turlari va hokazolarni hisobga olish kerak
.
. Plastmassa chizg’ichlar joyiga 
yetkazish va montaj qilish ham oson va arzon. Plastmassa quvurlarning (PE-SP 
dan olingan) yana bir a f z a l l i k l a r i shundan iboratki, ular sovuqqa chidamli (—

---

22 
70°C), elastiklik xususiyatlari saqlanadi, egiluvchan, vazni yengil va h.k. 
Plastmassa quvurlarning кamсhі1іgі — ular yuqori issiqlik bardosh bera olmaydi. 
Chizg’ich ikkilamch polietilendan (70%) va 
birlamchi polietilen (30% (qattiq va 
yumshoq) tayyorlanadi. Quyida ikkilamchi polietilendan chizg’ich olish 
texnologiyasiga to’xtalib o’tamiz. Boshqa termoplastlardan ham shu usulda 
chizg’ich olish mumkin. Polietilen quvurlar, asosan, ekstruziyalash, ya'ni ma'lum 
diametrli teshikdan uzluksiz siqib chiqarish usuli bilan olinadi. Ularning olinish 
texnologik jarayoni 3-rasmda keltirilgan. [11] 1.5 rasm
 
I—
ekstruder; 2-shakl bemvchi kallak;
3—
kalibrlovchi kallak;
4
, 5,
— 
sovitish 
zonalari;
 6—
quvur; 7— o’lchov asbobi;
 8—
tortish moslamasi; 
9-qirquvchi moslma; 10-qabul qilish stoli. 
Rasmdan ko’rinib turibdiki, quvur olish texnologiyasi quyidagi bosqichlardan 
iborat: granula holidagi polimer ekstruder silindrida yumshoq holga keltiriladi, 
massa halqasimon teshikdan siqib chiqariladi, kalibrlanadi, sovitiladi, ma'lum 
uzunlikdagi bo’laklarga kesiladi yoki g’altaksimon barabanlarga o’raladi. 
Ekstruderdan suyuqlangan polietilen siqib chiqariladigan halqasimon tirqishning 

---

23 
ko’ndalang kesimi quvurning ko’ndalang kesimidan ozgina ortiq bo'lishi kerak. 
Chunki kalibrlash vaqtida uchlik ichida qisman cho’ziladi. Ekstruderning bosh 
qismidan siqib chiqarilayotgan polietilen massasi silindr shaklga kirib, u 
to’g’ridan to'g'ri kalibrlash uchligiga o’tadi. Bu yerda quvur birmuncha soviydi, 
qotadi va kalibrlanib, muayyan tashqi diametrga ega bo'lgan holda chiqa 
boshlaydi. Odatda quvur tashqi diametri bo’yicha kalibrlanadi va quvurlar 
ko’ndalang yo’nalishda ikki xil usulda: vakuum hosildi. Tarqalish yoki quvur 
ichidan siqilgan havo yuborish usuli bilan cho'ziladi. Kalibrlash uchligidan 
chiqayotgan quvur hali issiq bo'lgani uchun, u egiluvchan va oson deformatsiyaga 
uchraydigan bo'ladi. Shu sababli u uchlikdan chiqishi bilanoq sovitish vannalarida 
yoki ustidan suv quyish usuli bilan sovitiladi.