3.13-расм. Оддий планетар узатма (а): А–қуёш ғилдираги; В–эпицикл; С–сателлитлар; D–водило; V–чизиқли тезлик; ва планетар узатма схемаси (б): 1–солнечная шестерня; 2,4,6–сателлитлар; 3–водило; 5–бош шестерня. Камдан–кам ҳолларда автоматик бошқарувли оддий поғанали УҚ лар ҳам қўлланилиши мумкин.
Планетар узатма буровчи моментни ўзгартириши учун унинг элементларидан (қуёш шестер-няси, бош шестерня ёки водило) биттасининг айланишини, бошқа биттасининг эса тормозлани-шини таъминлаш керак. Бу ҳолда узатманинг учинчи элементнинг бурчак тезлиги планетар узатмага кирувчи шестерня тишлари сони боғлиқ бўлади. Агар узатманинг иккита элементи бир вақтда тормозланса, планетар узатма узатишлар сони бирга тенг бўлади ва у буровчи моментни тўғридн тўғри узатади. Автомобил орқага юриши учун планетар узатмани реверслаш етарли бўлади. Планетар узатма анча ихчам, улар ёрдамида катта узатишлар сонини ҳамда кетма-кет равишда уланадиган кўп тезлик поғаналрини олиш мумкин.
Поғаналарини алмаштириш учун планетар узатма бирор элементини тормозлаш етарли бўлади.
Ҳозирда планетар узатма тормоз қурилмаси сифатида мойда ишловчи кўп дискли фрикционлардан фойдалнилади.
3.14-расм. Планетар узатмаларнинг конструктив вариантлари:1,2,3–валллар; 4-водило; 5,8,9–сателлитлар; 6,7–бош тишли ғилдирак Илк америка ГМЮ икки поғонали узатмага эга бўлган. Бунда паст поғана қўлда ишга туширилган. Кейинчалик икки ва уч поғанали автоматик поғанага эга ГМЮ пайдо бўла бошлаган. Ёнилғи тежамкорлигини оширишга бўлган интилишлар ГМЮ да блокланадиган ГТ лар пайдо бўлишига олиб келган. Бу ГМЮ ларда автомобил шиғовланиб бўлган юқори поғаналарда ГТ насос ғилдираги ва турбина ғилдираги фрикцион муфта ёрдамида бир бирига бирлаштирилган. 1980 йилларнинг охирларидан бошлаб, блокланувчи ГТ лар биринчи поғанадан бошқа ҳамма тезлик поғналарида қўлланилиб келмоқда. Замонавий ГМЮ камида тўртта автоматик узатмага эга.
Автоматик бошқарув тизими одатда қуйидаги тизим ости элементлардан тузилган бўлади:
–ижрочи механизм ҳарактини таъминловчи (гидравлик насослар, босим ростлагичлар);
–бошқарув параметрлари тўғрисида маълумот тўпловчи ўлчов асбоблари;
–бошқарув сигналларини ишлаб чиқувчилар;
–поғаналарни ўзгартиришни ва двигателни бошқаришни амалга оширувчи;
–қўл билан бошқарувни таъминловчи;
–хавфли вазиятлар вужудга келишини олдини олувчи ҳимоялагичлар.
1980 йилларнинг охирлари автомобилларда электроник тузилмалардан кенг фойдалнишнинг бошланиш даври ҳисобланади. Электроника тезлик поғанасини ўзгартириш лаҳзасини юқори аниқликда топиш имкониятини беради (6-7 % ўрнига 1% атрофида). Двигателга тушаётган майян юклама таъсирида автомобил тезлик тавсифларининг ўзгаришига қараб, компьютер автомобил массасини ҳисоблаб чиқиб, поғанани ўзгартириш алгоритмига маълум ўзгартиришлар киритиши мумкин. Электрон бошқарув тизимга ўз-ўзини ташхислаш бўйича чексиз имконият-лар яратдики, бошқарув жараёнини кўплаб параметрларга боғлаб корректировка қилиш мумкин бўлди (суюқлик температураси ва ковушқоқлигидан тортиб, фрикцион элементларнинг едирилиш даражасигача).
2003 йилдан бошлаб E,S,SL,CL синфидаги Mercedes–Benz автомобилларига 7G–Tronik автоматик узатмалар қутиси ўрнатила бошлади. Бу автоматик узатмалар қутиси етти поғанали бўлиб, олдинги беш поғанали УҚ ни алмаштирди. Янги ГМЮ ёнилғи сарфини автомобил турига қараб ўртача 5% га камайтирди, поғана алмаштириш ҳам анча тез ва равон кечадиган бўлди.
Узатмаларни алмаштириш учта кўп дискли тормозлар ёрдамида амалга оширилади. Тормозлар эса гидроцилиндрлар ёрдамида ишга туширилади. Бошқарув тизимида босим двигателга ГТ нинг насос ғилдираги орқали боғланган гидравлик насос орқали ҳосил қилинади. УҚ нинг пастки қисмга гидравлик золотнинкли ижро қурилмаси ўрнатилган бўлиб, у электромагнит клапанлар ёрдамида гидронасосни илашма ва тормоз гидравлик элементлари билан боғлайди. Золотникли ижро қурилмаси ҳаактлари бошқарув блоги ёрдамида бошқарилади.
Электрон бошқарув тизими асосий элементлари электрон блок ва бошқарув ричаги ҳисобланади (3.15-расм). Ўнг секторда ричаг тўртта позицияни эгаллаши мумкин:
P–сақлаш (парковка) режими;
R–орқага юриш;
N–нейтрал узатма;
D–узатмаларни автоматик ўзгартириш режимидаги ҳаракат.
Ричаг D позицияда турганда дастур автомобил ҳаракатига қаршилик, юклама ва “газ” педалининг ҳолати ва йўлдаги вазиятга қараб, тезликларни алмаштиришнинг ҳар хил алгоритмларини таъминлайди.
Бошқарув алгоритми турли ҳаракат режимларини таъминлайди:
–доимий юқори тезликда ҳаракат;
–шаҳар режими ҳаракати;
–тоғ шароитларидаги ҳаракат;
–шатака олиш режими;
–бурилишлардаги ҳаракат.
