Kapital bozori (moliyaviy bozor) mukammal barcha bozorlardan: birinchidan

Nozimjon Ortikov,
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
1.Kapital chiqishining mohiyati, sabablari va turlari.
2.Xalqaro kapital harakatida erkin iqtisodiy zonalarning o‘rni.
3.Zamonaviy jahon iqtisodiyotida xalqaro kapital harakati
4.Xalqaro kapital harakatini boshqarish.
Jahon kapitallar bozori (JKB) jahon iqtisodiyotining asosiy unsurlaridan biri sanaladi va u ishlab chiqarish omillaridan biri bo‘lgan moliyaviy resurslar harakatini ta’minlaydi.
Xalqaro kapital harakati (kapitalning transchegaraviy harakati, kapitalning eksporti va importi, kapitalning eksporti va importi, kapitalning chiqib ketishi va oqimi)-bu chet elga sarmoya kiritish va undan keyingi faoliyat.
Zamonaviy JKBning shakllanishi XIX va XX asrlar bo‘sag‘asida yuz berdi. Bu paytda bir qator yetakchi mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, AQSh va qisman Rossiya hamda Yaponiyada) milliy hudud chegarasidan olib chiqilib, boshqa mamlakat xo‘jaligida foydalanish mumkin bo‘lgan nisbatan ortiqcha kapital jamg‘armalari paydo bo‘ldi.
Moliyaviy resurslarning bu tarzdagi migratsiyasidan asosiy maqsad bir mamlakat ichki muomalasidan olingan pul mablag‘larini qabul qilib oluvchi mamlakatga yuqori daromad olish maqsadida samarali joylashtirish hisoblanadi.
Kapital migratsiyasining asosiy sabablari sifatida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish mumkin: ma’lum davlat hududidan moliyaviy resurslarni olib chiquvchi shaxsning (investor) bu resurslardan boshqa mamlakat iqtisodiyotida foydalanishi orqali qo‘shimcha foyda olish imkoniyatining borligi: investorlarning o‘zlari ishlab chiqarayotgan mahsulotlar hajmi va nomenklaturasini kengaytirishga intilishi: ishlab chiqarishning boshqa omillari: ishchi kuchi, tovarlar, xizmatlar, axborotlarni ayriboshlashga rag‘batlantirish.
Rivojlangan infratuzilma va xalqaro huquqiy maydonning mavjudligi hududiy va global miqiyosda kapital harakatini sezilarli ravishda osonlashtiradi. Ushbu jarayonda davlat tuzilmalari, xususiy kompaniyalar, xalqaro tashkilotlar va jismoniy shaxslar faol ishtirok etishadi.
Ekspertlarning baholashicha, kapital eksportining o‘sish sur’ati savdo va ishlab chiqarishga nisbatan oldinda bormoqda. Xususan, oxirgi o‘ttiz yil davomida xorijiy investitsiyalar hajmi 16 martadan ko‘proqqa o‘sdi.
Hozirgi kunda xalqaro kapital bozori quyidagi qator xususiyatlar bilan xarakterlanadi.
1. Kapital eksportining geografik tuzilmasidagi o‘ziga xos o‘zgarishlar.
2. Moliyaviy resurslar migratsiyasida davlat rolining ortishi (ayniqsa, XVF kanallar bo‘yicha va “rivojlanishga rasmiy yordam” bo‘yicha).
3. Transmilliy kompaniyalar faoliyati doirasida to‘g‘ri investitsiyalar ahamiyatining ortib borishi.
4. AQSh- G‘arbiy yevropa- Yaponiya uchburchagida kapital oqimi hajmining eng katta miqdorda saqlanib qolishi.
5. Kapital harakati bilan bog‘liq moliyaviy va axborot texnologiya tarmoqlarining tez rivojlanib borishi (masalan, offshor hududlarni tashkil etish orqali).
So‘ngi o‘n yilliklardagi eng muhim xalqaro muammo dunyodagi ko‘pchilik rivojlanayotgan va o‘tish davri iqtisodiyotli mamlakatlar tashqi qarzlarining katta miqdordaligi bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari 90-yillarning o‘rtalariga kelib, JKB avvaliga Lotin Amerikasi mamlakatlari (Meksika, Braziliya, Argentina)da tarqalgan, keyinchalik Janubiy-Sharqiy Osiyo (Tailand, Indoneziya, Malayziya), Tayvan, Janubiy Koreya va hatto Yaponiyani egallab olgan global moliyaviy inqirozga yuz tutdi.
Kapital olib chiqish ko‘rinishlari. Kapital olib chiqish jarayonini uning u yoki bu qirrasini aks ettiruvchi mezonlarga bog‘liq ravishda sinflarga ajratish mumkin. Kapital harakati manbalari nuqtai nazaridan, hukumatlararo kelishuvlarga mos ravishda e'tiborli davlat organlari qaroriga binoan davlat byudjetidan rasmiy moliyaviy resurslarni olish (bu tipga xalqaro tashkilotlar mablag‘lar ham kiradi) jarayoni yoki xususiy, xuquqiy va jismoniy shaxslarning tuzilgan asosidagi investitsion faoliyati natijasida kapital eksportiga ega bo‘lamiz.
Iqtisodiy mazmuniga bog‘liq ravishda bo‘sh turgan mablag‘lar ikki guruhga bo‘linadi. 1. Tadbirkorlik kapitali (ma’lum miqdordagi foydani divident ko‘rinishida olish huquqiga ega bo‘lish maqsadida ishlab chiqarishga mablag‘ qo‘yishga asoslangan). 2. Ssuda kapitali (foiz olish maqsadida qarz oluvchiga pul mablag‘i berishni ifoda etadi) ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Muddatidan kelib chiqadigan bo‘lsak, qisqa (bir sutkadan bir yilgacha), o‘rta (bir yildan besh yilgacha) va uzoq (besh yildan ortiq) muddatli kapital qo‘yilmalari bo‘lishi mumkin. Aniq bir muddatni tanlash tuzilayotgan shartnoma shartlari bilan aniqlanadi.
Foydalanish maqsadiga ko‘ra, kapital qo‘yilmalari to‘g‘ri va portfel investitsiyalarga bo‘linadi. To‘g‘ri investitsiyalar kapital qo‘yilgan obʼyektni boshqarish (nazorat qilish)ni nazarda tutsa, portfel investitsiyalar esa kapital qo‘yilayotgan obʼyekt qimmatli qog‘ozlari (aksiyalar, sertifikatlar, polislar kabilar) ni sotib olish va emissiya qilishda o‘z aksini topadi hamda faqatgina foyda olish huquqini kafolatlaydi.
Jahon xizmatlar bozorining rivojlarnish jarayonida kapital olib chiqishning ko‘rsatib o‘tilgan sinflashda keltirilgan turli xil ko‘rinishlari orasidagi chegaralar “yo‘qolib bormoqda” . Xalqaro hamkorlikning yangi ko‘rinishlari: konsalting, lizing, forfeyting va boshqalar XIMning savdo, valyuta, kredit, axborot sohalari chegarasida keng tarqala boshladi.
Umumjahon banki guruhining faoliyati. Yuqorida qayd etib o‘tilgandek, kapital bozorida global va hududiy darajadagi xalqaro tashkilotlar sezilarli o‘ringa egadirlar. Yirik kapital qo‘yilmalari loyihalarini amalga oshiruvchi, rivojlangan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan va o‘tish davri iqtisodiyotli davlatlarga berilayotgan iqtisodiy yordamni muvofiqlashtiruvchi, boshqa halqaro tashkilotlarga o‘z ta’sirini o‘tkaza oluvchi Umumjaxon banki eng e'tiborli investitsion institutlarning biri hisoblanadi. Hozirgi paytda Umumjahon banki jami 85 mlrd. dollor miqdordagi kapitalga ega bo‘lgan va beshta o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq tuzilmadan tarkib topgan ko‘p tomonlama kredit tashkiloti hisoblanadi. Bu besh institut huyidagilar sanaladi:
1. Xalqaro tiklash va taraqqiyot banki (XTTB). Bretton-Vudsdagi iqtisodiy anjuman qaroriga binoan 1945 yilda, XVF bilan bir paytda tashkil etilgan. 180 ta davlatni birlashtirgan. XTTB ning oliy organi boshqaruvchilar kengashi hisoblanadi. Tarkibida 24 a’zoni birlashtirgan ijrochi- direktorlar kengashi XTTB prezidenti raxbarligida doimiy faoliyat olib boradi. 1995 yildan beri Amerikalik Dj. Vulfenson XTTB prezidenti lavozimida ishlab kelmoqda. Bank tomonidan Vashington, Parij, London va Tokioda ochilgan axborot markazlari ayrim mamlakat va hududlarning iqtisodiy rivojlanishining sharxlari bilan tanishish imkonini beradi.
2. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK). XTTB ning maxsus shaxobchasi sifatida 1956 yilda tashkil etilgan. XMK ning asosiy maqsadi- rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotiga xususiy sektor bilan hamkorlikda ko‘maklashish.
3. Xalqaro taraqqiyot uyushmasi (XTU). 1960 yildan boshlab o‘z faoliyatini boshlagan. Kam rivojlangan mamlakatlarga foizsiz kreditlar berish bilan shug‘ullanadi. XTTB banki o‘z moliyaviy resurslarining asosiy qismini obligatsiya zayomlarini jahon bozoriga joylashtirish orqali olsa, XTU mablag‘larining manbai donor -mamlakatlarning a’zolik badallari hisoblanadi.
4. Investitsion mojarolarni tartibga solish bo‘yicha xalqaro markaz (IMTSXM). 1966 yilda tashkil topdi. Hukmatlar va xorijiy investorlar o‘rtasidagi baxslarni tartibga solish va o‘zaro murosaga keltirish bilan shug‘ullanadi.
5. Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha xalqaro agentlik (IKXA). O‘z faoliyatini 1988 yildan boshlagan. U xorijiy investorlarni rivojlanayotgan mamlakatlarda faoliyat olib borish jarayonida tijoriy xavf- xatardan sug‘urtalashni amalga oshiradi.
Umumjaxon banki (UB) guruhi va Xalqaro valyuta fondi (XVF) faoliyatlarida tashqi o‘xshashlik bo‘lsada, ular bir- biridan far ham qiladi. Umumjahon bankiga faqatgina XVF tarkibiga kiruvchi davlatlar a’zo bo‘lishi mumkin. XVF valyuta- moliya sohasida harakat qiladi, UB esa maqsadli investitsion loyihalar bilan shug‘ullanadi. XVF barcha hohlovchilarga qarz berishi mumkin, UB esa faqat rivojlanayotgan va o‘tish davri iqtisodiyotli davlatlarga kredit beradi, bu kreditlarning ko‘p qismi 15- 20 yil muddatga hamda o‘rtacha 7- 8 foiz stavkasiga mo‘ljallangan.
Keyingi paytda mutaxassislar doirasida bank faoliyati bir xilda baholanayotgani yo‘q. Dunyoning turli hududlarida amalga oshirilayotgan muvofaqiyatli loyihalar bilan bir qatorda bank dasturining 80 % i yakunlanmay qoldi yoki amalga oshirish bosqichida bekor qilindi. Bundan tashqari bu tashkilot, adresiga ekologlar va bank faoliyatidagi qog‘ozbozlikdan qutilishdan manfaatdor bo‘lgan yirik kompaniyalarning vakillari tomonidan tanqidiy fikrlar aytildi.
To‘g‘ri va portfel investitsiyalar. To‘g‘ri kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish har qanday iqtisodiyotning yuragiga-ishlab chiqarish bosqichiga ta’sir qiladi. U investorga tadbirkorlik foydasini olish bilan birga kapital qo‘yilgan obʼyekt ustidan boshqaruv nazoratini ta’minlash imkoniyatini beradi. Ekspertlarning hisob- kitoblariga ko‘ra, to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning yillik umumiy hajmi 2000 yilda 500 mlrd. doll. dan oshib ketdi (1995 yilda- 315 mlrd. doll.).
To‘g‘ri investitsiyalarning asosiy kanallari yirik korparatsiyalarning shaxobchalari va sho‘ba korxonalari, shuningdek, 10 foizdan 50 foizgacha xorijiy kapital ulushiga ega bo‘lgan aksionerlik kompaniyalari, boshqa qo‘shma korxonalar (QK) nizom kapitaliga qo‘yilgan mablag‘lar hisoblanadi.
Hozirgi paytda investitsiyalashning o‘ziga xos belgilari quyidagilar sanaladi.

• Foydani qayta investitsiyalash rolining kuchayishi (ayniqsa, yirik korporatsiyalar ichida):

  
  

• Investitsiya oqimlarini davlat tomonidan tartibga solishning erkinlashtirilishi.

  
  

80- va 90- yillarda investitsion faollikning oshib borishini bosh sababi transmilliy korporatsiyalar (bosh firmalar soni 40 ming shaxobchalar soni 270 mingtaga yetgan) faoliyatining keskin kengayib borishida bo‘ldi. To‘g‘ri kapital qo‘yilmalari TMK ga habul qiluvchi mamlakatda barqaror ichki bozorni hamda global va hududiy miqiyosdagi davlatlararo munosabatda ularning manfaati hisobga olinishini ta’minlaydi.

Portfel investitsiyalar to‘g‘ri investitsiyalardan maqsadlariga ko‘ra farq qiladi, ya’ni ular kapital qo‘yilgan obʼyektni nazorat qilish huquqini bermaydi, faqatgina “portfel” dagi sotib olingan ulushga mos ravishda daromad olish huquqini beradi, odatda, bu ulush xalqaro amaliyotda 10 foizdan oshmaydi.
Aniq bir kompaniyaning investitsiya “portfeli” an'anaviy aksiyalardan tashqari, obligatsiyalar, depozit sertifikatlari, garov guvohnomalari, sug‘urta polislari, vaucher kabilardan iborat bo‘lishi mumkin.
Portfel investitsiyalarning harakati ko‘proq davlat yoki xususiy kompaniyalar tomonidan u yoki bu ko‘rinishdagi qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha to‘lanadigan foiz stavkalaridagi farq miqdoriga bog‘liq.
Jahon statistikasida portfel investitsiyalarga yuqori darajada tavakkalchilik bilan bog‘liq loyihalarga venchur kapital qo‘yilmalari va jismoniy shaxslarning sug‘urta hamda nafaqa fondlariga annuitet (shaxsiy jamg‘arma) qo‘yilmalarini ham kiritadi.
Odatda portfel investitsiyalarni yirik xususiy investitsion banklar vositachi sifatida amalga oshirishadi.
To‘g‘ri va portfel investitsiyalar solishtirilganda shu holga amin bo‘lamizki, to‘g‘ri investitsiya kiritishda investorni kapital qo‘yish obʼyekti ko‘proq qiziqtiradi.
Investitsion muhit tushunchasi. Xorijda investitsiya qabul qilayotgan har bir mamlakatda ularning o‘zigagina xos bo‘lgan investitsion muhit mavjud.
Investitsion muhit- mamlakat iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalarning samarali aylanishi uchun zarur bo‘lgan shart sharoitlar majmuasidir.
Bu majmua quyidagi asosiy shartlarni o‘z ichiga oladi:

• Milliy iqtisodiyotning umumiy holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar (YaIM hajmi, YaIM ning o‘sish sur'ati, inflyasiya va ishsizlik darajasi, ishchi kuchi qiymati va hakozo).

  
  

• Investitsiyalarni rag‘batlantirish bo‘yicha davlat siyosati (ayniqsa xo‘jalik amaliyotida davlat aralashuvining tabiati va ko‘rinishlari).

  
  

• Mavjud xo‘jalik faoliyati qonunchiligi, eng avvalo, investitsiya oqimlarini tartibga solish sohasida.

  
  

• Mamlakatning xalqaro tashkilotlarda ishtiroki.

  
  

Ko‘rib o‘tilgan omillardan kelib chiqsak, eng qulay investitsiya muhiti bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda mavjud.

Jahon investitsiya oqimlari miqiyosi va geografiyasini o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki, investitsiyalar bozorida yetakchi o‘rinlarni iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar egallab kelmoqda. Bulardan AQSh, G‘arbiy yevropa- Yaponiya uchburchagini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Bu sohada AQSh shak- shubhasiz birinchi o‘rinda bormoqda, u eng yaqin raqobatchilarini ikki martadan ko‘proq orqada qoldirib ketmoqda. Amerika kapital eksportining jami yillik hajmi faqatgina to‘g‘ri investitsiyalar orqali 700 mlrd. doll. dan oshmoqda.
Bu reytingda keyingi ikkinchi o‘rinni Buyuk Britaniya va Yaponiya egallab kelayapti (har biri 300 mlrd. doll. dan ortiq). Keyingi o‘rinlarda Germaniya, Fransiya, Niderlandiya, Kanada, Shveytsariya, Italiya borishmoqda.
90- yillarda jahon bozoridagi yangi tamoil sifatida sobiq sotsialistik mamlakatlardan kapital olib chiqish tan olindi. Bu yerda Xitoy va Rossiya yetakchilik qilishmoqda. Rossiyaning kapital qo‘yilmalari yo‘nalishi ustun ravishda MDH mamlakatlari bilan bog‘liq. XXI asrda investitsiya oqimlari geografiyasidagi asosiy o‘zgarishlar haqida gapirganda quyidagilarni ta’kidlab o‘tish joiz:

• Kapital eksporti (asosan to‘g‘ri investitsiyalar) hajmida AQSh va boshqa rivojlangan o‘rtasidagi farqning qisqarishi.

  
  

• Ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar moliyaviy bozorlarining beqarorligi sharoitida AQSh, yeI va Yaponiyaning kapital importyori sifatidagi rolining oshib borishi.

  
  

• TMK investitsiya oqimlari yo‘nalishida an'anaviy ustuvorliklarning saqlanib qolishi. Masalan, amerika korporatsiyalari asosiy e'tiborni G‘arbiy yevropa va Lotin Amerikasiga qaratishadi, yevropaliklar esa o‘zlarining Afrikadagi yetakchi mavqyeyini saqlagan holda AQSh bozorini egallashga intilishadi. Yaponiya korporatsiyalari asosan Osiyo mamlakatlarini mo‘ljalga olishadi.

  
  

• Umumjahon banki, yevropa tiklash va taraqqiyot banki hamda hududiy moliya- kredit muassasalari va fondlari kabi xalqaro tashkilotlar rolining kuchayishi.

  
  

Xorijiy investitsiyalarning milliy bozorlarga taqsimlanishi quyidagicha tavsiflanadi: rivojlangan mamlakatlar guruhiga 65%, rivojlanayotgan mamlakatlarga deyarli 32%, o‘tish iqtisodiyotli davlatlarga 3% dan kamroq to‘g‘ri keladi. Ilg‘or iqtisodiyotli mamlakatlar xo‘jaligida investitsiyalarning sezilarli ravishda o‘sishi axborotlashtirish va integratsiyaning shiddatli rivojlanishi natijasida bu davlatlar iqtisodiyotida yuz berayotgan qayta qurish, shuningdek, TMKlar qo‘shilishidagi kon'yukturaviy jarayonlarga asoslanadi.

Eng faol-investor korporatsiyalar reytingini xalqaro tadbirkorlikning “kitlari”- “Royyal-Datch Shell” va “Eksson” neft' konsernlari, “Ford” va “Toyota” avtomobil gigantlari, “Djeneral elektrik” va “Yunilever” mashinasozlik guruhlari, “Maykrosoft” va “Intel” kibi kompyuterlashtirish sohasidagi yetakchi kompaniyalar boshqarib borishmoqda.
Xorijiy investitsiyalarning qit’alar bo‘yicha taqsimlanishini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, vaziyat quyidagicha: Osiyoga 65%, Lotin Amerikasiga 27%, Afrikaga faqat 8% to‘g‘ri keladi.
Mamlakatimizda dastlab to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TXI) faoliyatini tartibga soluvchi qonuniy asos sifatida 1994 yil 5 mayda O‘zbekiston respublikasining “Xorijiy investitsiyalar va xorijiy investorlar faoliyatini kafolatlash to‘g‘risida” gi qonuni qabul qilindi.
Xalqaro kreditlar- valyuta va resurslarni qaytarishlik, foizlilik, moddiy kafolatlanganlik va to‘lovlilik shartlarida boshqa mamlakat subʼyektlariga kiritishdir. Xalqaro kreditlar quyidagicha guruhlanadi.
1. Manbasiga ko‘ra- davlat tashkilotlari kreditlari va xususiy tashkilotlar kreditlari.
2. Ko‘rinishi bo‘yicha- tovar (eksportyorlar- xaridorlarga) va valyutaviy (banklar- mijozlarga).
3. Maqsadiga ko‘ra- tijoriy (savdo), moliyaviy (to‘g‘ri va porfel investitsiyalar, qarzlarga xizmat ko‘rsatish, valyutani tartibga solish) va aralash (kompleks xizmatlar, jumladan injiniring).
4. Valyutaning milliy taalluqliligiga ko‘ra- kreditor, qarz oluvchi, uchinchi davlat, xalqaro birliklar (SDR, yevro).
5. Muddatiga ko‘ra- juda qisqa muddatli (1 sutkadan uch oygacha), qisqa muddatli (bir yilgacha), o‘rta muddatli (bir yildan besh yilgacha) va uzoq muddatli ( besh yildan ortiq muddatga).., bundan tashqari ta’minlanishiga ko‘ra, qarz berish texnikasiga ko‘ra kabi guruhlarga bo‘linadi.
Jahonning kredit bozorlari o‘z funksiyalariga ko‘ra yetakchi valyuta- moliya operatsiyalari markazlarida: London, Nyu- York, Tokio, Frankfut- Mayna, Syurix, Lyuksemburg, Singapur kabi shaxarlarda joylashgan xalqaro valyuta va fond bozorlari bilan chambarchas bog‘langan.
Tashqi qarzdorlik inqirozi. Tashqi qarzdorlik inqirozining boshlanishi, bu mamlakat tomonidan davlat tegishli kanallar orqali yoki davlat kafolati ostida olingan kreditlar va zayomlarni to‘lash grafigining buzilishida namoyon bo‘ladi.
Tashqi qarzdorlik inqirozining kon'yukturaviy (kon'yukturaviy sabablar vaqtinchalik va holatiy xarakterda bo‘ladi. Masalan, tabiiy ofatlar) va tuzilmaviy (tuzilmaviy sabablar iqtisodiy taraqqiyotdagi chuqur tendensiyalarbilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, yalpi milliy mahsulotning kamayib ketishi) sabablarini farqlash mumkin.
Aniq bir vaziyatni baholashda xalqaro moliya institutlari davlatning tashqi qarzlari bilan uning YaMMini solishtirish mezonidan foydalanadi. Tashqi qarzlarning YaMMdagi ulushi 30 foizdan oshganligi mamlakatning kreditorlarga yuqori darajada bog‘lanib qolganligini anglatadi.
Tashqi qarzdorlikning kam ahamiyat kasb etmagan boshqa bir ko‘rsatkichi mamlakat YaMMining qarzga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan nisbiy ulushi hisoblanadi. Agar bu indeks 5 foizdan oshib ketsa, qarz yuki og‘ir hisoblanadi. Qarzdorning qarzini yopish imkoniyatlari uning eksport imkoniyatlariga bog‘liq bo‘lganligi uchun ekspertlar holatni tahlil qilishda qarzning eksportga nisbati va qarzlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha to‘lovlar kabi ko‘rsatkichlardan ham foydalanishadi. Bunda qarzga xizmat ko‘rsatish me'yori (QXM) 20 foizdan yuqori bo‘lganda to‘lov grafigining buzilishi va qarzdorlik muammosining paydo bo‘lishi xavfi tug‘iladi.
Tashqi qarzlardan qutilish usullari:
-Qarzni restrukturizatsiyalash- kreditning to‘lash muddatlarini, foizlarni to‘lashni orqaga surish orqali cho‘zish (qisqa kreditlarni uzoq muddatli kreditlarga aylantirish).
-Qarz konversiyasi- qarz majburiyatlarini ikkilamchi bozorda likvidli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarga aylantirish.
-Qarzni diskondlash- kreditor va qarz beruvchi o‘rtasida kredit summasini yoki uning bir qismini o‘chirish.
-Qarzni ikkilamchi bozorda sotish- bu XIMda 80- yillarning o‘rtalaridan buyon mavjud.
Xarid qobiliyati pariteti nazariyasi. Bu tamoil ilk bor shved iqtisodchisi G. Kassel tomonidan 1918 yilda asoslab berilgan, biroq uning tamal toshini ingliz klassik iqtisodi maktabi vakillari (xususan, D. Rikardo) asarlaridan qidirish kerak. Rikardoning fikricha, valyuta kursi qiymat asosiga ega emas, balki muomalada bo‘lgan pul miqdorini reglamentlovchi davlat siyosati natijasida, demak narx orqali ham o‘rnatiladi. Xarid qobiliyati pariteti nazariyasiga muvofiq, valyuta kursi mumaladagi pul miqdoriga bog‘liq bo‘lgan ikki mamlakat pul miqdorining nisbiy qiymati bilan aniqlanadi.
Dj. M. Keyns tamoili. Keyns tamoiliga ko‘ra davlat tomonidan foiz stavkasini manupulyasiya qilish mamlakatga xorijdan keladigan investitsiya oqimlarini quyidagicha o‘zgartiradi: foiz stavkasi kamaytirilsa, tashqi qarzlar hajmi ortadi, foiz stavkasi oshirilsa aksincha kamayadi.
M. Fridmenning monetar nazariyasi. Chikago monetaristlar maktabining yo‘lboshchisi M. Fridmen o‘z izdoshlari bilan birgalikda suzib yuruvchi valyuta kurslari nazariyasini ishlab chiqdi. Suzib yuruvchi valyuta kurslari to‘lov balansini avtomatik ravishda barqarorlashtirish, iqtisodiy jarayonlarga davlatning haddan tashqari ko‘p aralashuvini mustasno qilish, valyuta chayqovchiligini oldini olish va kapital va boshqa ishlab chiqarish omillarining milliy chegaralar orqali erkin ko‘chib o‘tishini rag‘batlantirish imkoniyatini beradi. Monetarizm- bu nazariyaga ko‘ra, davlat tomonidan pul massasining o‘sish sur'atlarini barqaror ushlab turish (3-5 %) va davlat xarajatlarini qisqartirish xususiy kapital uchun bir iqtisodiyotdan boshqasiga erkin oqib o‘tish kanallarini ochadi, bu yangi ish joylarini yaratish va aholi farovonligin oshirish imkoniyatini beradi.
Qoʻshimcha materiallar

XALQARO KAPITAL OQIMINING MOHIYATI VA SHAKLLARI QISQACHA. XALQARO KAPITAL HARAKATI