Kanalar klassifikatsiyasi va ayrim oilalarining qisqacba tasnifi

Kanalar klassifikatsiyasi va ayrim oilalarining qisqacba tasnifi.
O'rgimchaksimonlar (Arachnida) sinfi, kanalar (Acari) kenja sinfiga oid 300 dan ortiq oila vakillarining yarmidan ortiqrog'i bevosita
hasharotlar va kanalar bilan bog'liqdir. Ulaming ayrimlari bo'g'imoyoqlilardan harakatlanish maqsadida foydalansa, boshqalari o'rmon
to'shamalari va chiriyotgan yog'ochda hayot kechirib, mayda tuban
harotlar va sovutli saprofag-kanalar bilan oziqlanadi. Suvda hayot
kechiruvchi bo'g'imoyoqlilarda ko'pchilik suv kanalarining lichinkalari
parazitlik, va voyaga yetgan zotlari esa _ yirtqichlik qiladi.
Tuproqda yashovchi yirtqich gamaz kanalari (Rhodacaridae.
Parasitidae va Laelaptidae oilalari) nematodalar bilan oziqlanishi
to'g'risida bir qancha ma'lumotlar yig'ilgan.
Bulaming ko'pchilik qismi faqat yirtqichlik bilan hayot kechirsa,
ayrimlari kemiruvchi hasharotlar va o'rgimchakkanalarda parazitlik
qilib, biologik kurashda amaliy ahamiyatga egadir. Yirtqich kanalardan,
ayniqsa, fitoseyidlar guruhi birmuncha yaxshi o'rganilgan.
O'zbekiston mevali bog'larida fitofag kanalar va hasharotlar
hisobiga oziqlanuvchi 16 turdagi yirtqich kanalar (O'lmasbayev, 1997),
g'o'zada esa bunday kanalaming 43 turi aniqlangan (Sizova. 1983).
Keyingi yillarda yirtqich kanalami, ayniqsa fitoseyidlami o'rganishga
qiziqish katta bo'lib, hozir ulaming 1200 dan ortiq turi aniqlangan (15-rasm).
Fitoseyidlaming ko'pchiligi g'o'za va boshqa ekinlarda. keng
tarqalgan o'rgimchakkanalar bilan oziqlanib hayot kechiradi, natijada
ulaming biotsenozdagi miqdorini madaniy o'simliklarga zarar
keltirmaydigan darajada ushlab turishga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
O'rgimchaksimonlaming ko'pchilik turlari faqat yirtqichlik bilan
hayot kechiradi va yirtqich o'rgimchaksimonlar 2 ta, yani parazitiform
va akariform turkumlariga ajratiladi.
Parazitiform (Parasitiformes) turkumiga mansub o'rgimchaksimonlar turli xiI o'lchamdagi (0,2-7 mm) kanalar bo'lib, ikkala
tomonida ikki juftdan nafas olish teshikchalari, to'rt juft oyog'i mavjud
bo'lib, og'iz apparati kalta naychasimon sanchuvchi-so'ruvchi tipdadir.
O'rgimchaksimon yirtqichlaming oilalaridan biri fitoseyidlardir.
Fitoseyidlar (Phytoseiidae) oi/asi. Ular uncha yirik bo'lmagan
(0,25-0,6 mm) o'lchamdagi, ovalsimon, rangsiz yoki sariq tusli
yirtqichlardir. Tanasining yelka qismi bitta yirik qalqon bilan qoplangan
Fitoseyidlar biotsenozda eng ko'p tarqalgan kanalar bo'lib,
o'rgimchakkana uchragan barcha statsiyalarda ko'payadigan va turli
xildagi tetranix kanalar bilan oziqlanadigan fakultativ yirtqichlar
hisoblanadi. Tabiatda tarqalgan fitoseyidlaming kanaxo'r hasharotlardan
farqi shundaki, ular o'simlik o'sadigan va oddiy o'rgimchakkana, qizil
meva kanasi va boshqa turdagi o'rgimchakkanalar ko'payadigan
davrdagina rivojlanmasdan. balki qishda g'o'za va boshqa ekinlar
vegetatsiyasidan keyin to'kilgan barglarda rivojlanadigan zamburug'lar
sporalari. o'simlik gullari changi va bitlari bilan ham oziqlanadi,
shuning uchun ham fitoseyidlami hammaxo'r yirtqich deyish mumkin.
O'simlik gulining changi bilan oziqlanadigan fitoseyid turi noqulay
sharoitda nafaqat yashay oladi, balki bu sharoitda ko'payish xususiyatiga ham ega, bularga Amblyseius avlodining bir qancha vakillarini
misol tariqasida ko'rsatib o'tish kifoya: Amblyseius swirskii. A.
subsolidus, A. reductus, A. finlandicus, A. andersoni va h. Fitoseyidlar
o'rgimchakkanadan tashqari mayda turdagi hasharotlar bilan ham
oziqlanadi (16-rasm). Fitoseyidlaming ayrim turlari o'simlik bitlarini so'rib oziqlanadigan
kanalardan tashqari mayda hasharotlar va ularning tuxumlari bilan ham
oziqlanadi. Bularga Amblyseius mckenziei, A. cucumeris va boshqalar
kiradi (17-rasm). Bu kanalar tamaki tripsi Iichinkasi va ayrim oqqanotlar
tuxumlari bilan oziqlanib hayot kechirishi mumkin.
O'zbekiston sharoitida quyidagi turlar biologik kurashda amaliy
ahamiyatga ega bo'lib, ulami g'o'za ekiniga mavsumiy tarqatish mumkin.
Phytoseiu/us corniger kanasi tut daraxtida, olma, qayrag'och, tokda,
g'o'za dalalari uvatlaridagi 'o'tsimon o'simliklarda uchraydi. Qalin
bargli o'simliklarni afzal ko'radi. Bu yirtqich hayoti davomida barcha
fazaJardagi o'rgimchakkanalarning 200 tadan ortiqrog'ini yo'qotadi.
Harorat 25^oC gacha ko'tarilganda va ayni vaqtda namlik 50% gacha
pasayganda xo'raligi yana ham oshadi.
Yirtqichning ko'payish xususiyati o'rgimchakkanadan farqli o'laroq
tor gidrotermal sharoitlarda - 17-20^oC harorat va 60-80% havo nisbiy
namligida - ko'paya olishidir. Olmada yirtqichning tuxumlari dastlab
mart oxiri-aprel boshlarida paydo bo'ladi. O'rtacha sutkalik harorat
8,5⁰C gacha pasayganda va yorug'lik 10 soatgacha kamayganda firtqich
kanalar qishlovga kiradi. Urug'langan urg'ochilar xazon hamda :Jaraxt
po'stloqlari ostida qishlab chiqadi.
Toshkent viloyatida yirtqich kana 12-17 avlod berib ko'payadi.
I.Yu.Sizova (1983) aniqlashich;'l, yirtqich:o'lja (o'rgimchakkana) nisbati
I: I0 bo'lganda Ph. corniger zararkunanda miqdorini zararsiz darajada
ushlab turadi.
Akariform (Acariformes) tar turkumi ikkita - qizil tanlilar
(Trombidiformes) va sarkoptoidlar (Sarcoptiformes) - kenja turkumlariga bo'linadi. Qizil tanlilar kenja turkumi tarkibiga 50 dan ortiq oilaga
mansub yirtqich kanalar kiradi.
Sarkoptoidlar (Sarcoptiformes) kenja turkumiga mansub bo'lgan
yirtqich kanalaming qizil tanlilardan farqi, ularda nafas olish a'zolari
yaxshi taraqqiy etgan, qizil tanlilarda esa nafas olish a'zolari yax.shi
taraqqiy topmagan. Bu turdagi yirtqich kanalar vakillariga gemisarkoptid va kanestmiid oilasiga mansub bo'lgan kanaxo'r yirtqichlar kiradi.
Qizil tanlilar (frombidiidae) oilasi. Yirik va o'rta o'1chamdagi
(1,5-4 mm) kanalar bo'lib, odatda qizil rangli, tanasi keng oval shaklli,
parsimon yoki shoxlangan, tukchalar bilan qoplangan. Bu unga
baxmalsimon tus beradi. Stigmalari xelitseraning asosida joylashgan.
Ayrim turlari umurtqalilar qoni bilan oziqlanadi, boshqalari esa
bo'g'imoyoqlilar hisobiga yashaydi. Ular orasida ko'pincha lichinkalari
hasharotlarda parazitlik qiluvchi, voyaga yetganlari esa hasharotlar
tuxum va lichinkalari bilan oziqlanadiganlari mavjud. Jumladan,
Eutrombium trigonum chigirtkalaming tabiiy kushandasi hisoblanadi va
hokazo.
Anistidlar (Anys/idae) oilasi. Vakillari o'rtacha o'lchamli (0,5-1,3
mm), qizil, sariq, gunafsha tusli. Oila vakillari orasida kanalar va
hasharotlaming yirtqichlari uchraydi. Keng tarqalgan tur sifatida reza
meva anistisi (Anystis baccarum) ni ko'rsatish mumkin. Laboratoriya
sharoitida bu yirtqich, qizil meva, oddiy o'rgimchakkana, qo'ng'ir meva
V8 boshqa bir qancha kana va hasharotlaming turli .iivojlanish
stadiyalari bilan· oziqlanjshi qayd qilingan. Buyuk Britaniya va
K/lnadada olingan ma'lumotlarga ko'ra A. agilis tUfi ham tur'i kanalar, o'simlik bitlari, mayda qurtlar, arrakashlarning kichik yoshdagi soxta
qurtlari bilan oziqlanadi.
Xeyletidlar (Cheyletidae; oilasi. Mayda va o'rta o'lchamli (0,2-1,6
mm), oval, kamdan kam cho'zinchoq shaklda, sarg'ish yoki qizg'ish
rangli kanl\!ardir. Ko'pchilik turlarida jinsiy polimorfizm yaxshi
rivojlangan. Xeyletidlar oilasiga mansub bo'lgan yirtqich kanalar asosan
zararli kanalar va mayda hasharotlar bilan oziqlanadi, ko'p hollarda un
kanasida yirtqichlik qiladi. Ayniqsa, keng tarqalgan yirtqich kana
Cheyletus eruditus ma' lum sharoitlarda don saqlanadigan binolarda
ombor kanalari sonini tartibga solib turadi. Hindistonda Acaropsis docta
kanasi don zaxirasi zararkunanda hasharotlarining tuxumlari bilan
oziqlanadi. U ayniqsa, kapr qo'ng'izi tuxumini xush ko'radi. Bitta
urg'ochi 10 kun davomida o'rtacha 19,2, erkagi esa 10,2 dona tuxum
bilan bilan oziqlanadi (Kepel, Benot, 1973).
Stigmeidlar (Stigmaeidae) oilasiga mansub bo'lgan yirtqich kanalaming o'lchami 0,3-0,6 mm, tanasining shakli oval yoki uzunchoq oval,
rangi sariq yoki qizg'ishroq. Ular o'rgimchakkanalar va mayda hasharotlar bilan oziqlanadi. Stigmeidlar oilasiga mansub bo'lgan Agislemus
herbarius turini 1980-1983-yillarda l.Yu.Sizova (1983) O'zbekiston
sharoitida g'o'zaga zaharli kimyoviy preparatlar qo'llanilmagan
dalalarda tarqatgan.
Bu yirtqich g'o'zada may oxirida uchraydi. Uning miqdori va
samarali faoliyati g'o'zani insektoakaritsidlar bilan dorilashning
intensivligiga bog'liqdir. Agistemus asosan o'rgimchakkana tuxumlari
bilan oziqlanadi. Bitta yirtqich hayoti davomida 33 tagacha zararkunanda tuxumini va 24 taga qadar o'rgimchakkanani yo'qotishi mumkin.
Beda, olma, olxo'ri, o\Cha, oshqovoq, bodring, g'o'za dalalarida va
g'o'za ekini atrofidagi o't1arda Pronematus rapidus yirtqich kanasi ko'p
uchrasada, u oldingi turga nisbatan kampoq samarali. Pronematus
miqdori apreldan sentabrga qadar oshib boradi. Bu yirtqich hayoti
davomida 13 tagacha o'rgimchakkanani yo'qotishi mumkin. Biroq
pronematusning o'zi ham undan yirik fitoseyid va anistidlar uchun
ozuqa hisoblanadi.
O'rtacha sutkalik harorat 26°C bo'lganda avlodining rivojlanishi 7-8 sutkada. jumladan, embrional davri 1,6 undan keyingisi esa 5,3
sutkada rivojlanishni tugatadi. Urg'ochilari 13-15 sutka yashaydi. Har
sutkada bitta-ikkitadan tuxum qo'yadi. Urg'ochilari o'simlik qoldiqlarida, to'shamada, gumusda, ya'ni aksari o'simlikxo'r kanalar qishlay digan joylarda qishlab chiqadi. O'rtacha sutkalik harorat wOe dan
oshganda urg'ochilar qishlov joylaridan chiqadi.
Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, o'rgimchaksimonlar parazitlik,
yirtqichlik yo'li bilan hayot kechiruvchi jonivorlar hisoblanib, ularning
ko'pchiligi, ayniqsa, fitoseyidlar va stigmeidlar oilasiga mansub
bo'lganlari, g'o'za va boshqa ekinlarda tarqalgan zararkunandalaming
tabiatdagi sonini ekinlar hosiliga iqtisodiy zarar keltirmaydigan darajada
saqlab, tabiiy muvozanatni boshqarib turishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Fitoseyidlar oilasiga mansub ayrim o'rgimchaksimon yirtqichlar,
ya'ni fitoseyulyus laboratoriya sharoitida ko'paytirilib, issiqxonalarda
o'stiriladigan sabzavot va poliz ekinlarida ko'plab tarqalgan oddiy
o'rgimchakkanaga qarshi kurashda keng qo'lIanilgan. Shu bilan bir
qatorda hozirgi davrda mevali bog'larda, ayniqsa, olmazorlarda
tarqalgan o'rgimchakkanaga qarshi kurashda qo'l1aniladigan
metaseyulyusni laboratoriya sharoitida ko'paytirish va undan
foydalanish yuzasidan ayrim ilmiy yechimlar ishlab chiqilgan va bu
sohada yanada keng ko'lamdagi tadqiqotlar amalga oshirilmoqda.
G'o'zada o'rgimchakkanaga qarshi 'kurashda mahalliy kana Ph,
corniger ni hamda Kanadadan keltirilgan Metaseiulus occidentalis ni
qo'l1ash borasida I.Yu.Sizova o'tkazgan dala tajribalari kO'rsatishicha,
uning o'ljalarga nisbati 1:8 bo'lganda, tajriba uchastkasida zararkunandani batamom yo'qotishi qayd qilingan.
Har tup o'simlikka 10-60 ta yirtqich chiqarib turilganda akaritsid
qo'lIashdan butunlay voz kechish mumkin bo'lib, bu esa, o'z navbatida,
xarajatlami tejash va dala fitosanitariya holatini yaxshilash imkonini
bergan. Bunda har gektar yerdan olinadigan hosil nazoratga nisbatan 4,6
sentnerga oshgan (Sizova, 1983).
Baqaloq kanalar Pyemotidae (Pygmephoridae) oilasi. Mayda
kanalar (0,1-0,4 mm), cho'zinchoq, oval yoki yumaloqlangan tanasi
nursiz-oqish, sarg'ishroq yoki qo'ng'ir rangli. Ko'p turlari tirik tug'ish
xususiyatiga ega. Oila tarkibida fitofaglar bilan bir qatorda entomofaglar
ham uchraydi. Jumladan, Pyemotes ventricosus New. baqaloq kanasi
don kuyasi va boshqa tangachaqanotlilar lichinka va g'umbaklarining
ektoparaziti hisoblanadi.
Bdellidlar (Bdellidae) oilasi. O'rta va yirik o'lchamli kanalar (0,4>-3,5 mm), cho'zinchoq nok shaklli, qizil, ba'zan qo'ng'ir yoki yashil
rangda tovlanib turadi. Ko'pchilik bdellidlar yirtqichlar hisoblanib,
kanalar va mayda hasharotlar bilan oziqlanadi. Jumladan, Bdella depressa AQSH da mevali bog'larda o'rgimchakkananing tabiiy
kushandasi hisoblanadi. Avstraliyada Yevropadan olib kelib, iqlimlashtirilgan Bdellodes lapidaria hamda Marokashdan Fransiyaning
janubiga olib kelingan. va iqlimlashtirilgan Neomolgus capillatus
zararkunandalarga qarshi kurashda ijobiy natija bergan. Bu oilaga
fitofaglardan tashqari entomofaglar ham kiradi, qorindor yirtqichlar
asosan don kuyasi kapalagi qurtining g'umbagida parazitlik qiladi.
Gemisarkoptid (Hemisarcoptidae) lar oilasi. Kichik o'lchamdagi
kanalar (0,23-0,36 mm) bo' lib, tanasi tuxumsimon, mayin tuklar bilan
qoplangan. Bu oila vakillari yirtqichlar hisoblanadi. Keng tarqalgan
turlaridan biri Hemisarcoptes malus AQSH da bir qancha qalqondorlarning tuxumlari va daydi lichinkalari bilan oziqlanadi.
O'rgimcbaklar ayrim oilalarining qisqacba tasnifi
O'rgimchaklar (Aranei) kenja sinfiga mansub bo'lgan turlaming
barchasi yirtqichlar hisoblanib (17, 18-rasmlar), ular o'ljasini tirik holda
o'zining to'riga ilintirib, uni yeydi. Vlar tabiatda juda keng tarqalgan.
o-'6imchaklar ozuqasining ko'pchilik qismini umurtqasizlar, jumladan,
hasharotlar egallaydi. O'rgimchaklaming katta g' ildiraksimon to'riga
tushadigan jonivorlaming 75,7 foizini hasharotlar tashkil qiladi va
ulaming o' ljasi hisoblanadi. Shundan ikkiqanotlilar 25,7, bahorchilar
18,4, to'rqanotlilar 11,2, pardasimonqanotlilar 10,5 va tangachaqanotlilar 9,9 foizni tashkil qiladi.
O'rmon to'shamalarida va tuproqning yuza qavatida hayot
kechiruvchi mayda o'rgimchaklar asosan dastlabki qanotsiz tuban
hasharotlar, ayniqsa, ayri dumlilar bilan oziqlanadi.
Zararkunanda hasharotlami yo'qotishda tuzoq - to'r hosil qilmaydigan o'rgimchaklar ham muhim rol o'ynaydi. Bularga poygachi
o'rgimchaklar, yonboshga yuruvchi, oksiopid, bo'ri-o'rgimchak singari
kO'pincha daydilik qilib hayot kechiruvchi o'rgimchaklar kiradi.
O'rgimchaklar orasida tabiatdagi zararli hasharotlar sonini kamaytirishda faol ishtirok etadiganlaridan tashqari, inson va issiqqonli
hayvonlarga katta zarar yetkazuvchi turlar ham mavjud bo'lib, ular
Markaziy Osiyoda keng tarqalgan. Bunday xavfli o'rgimchaklar vakili
sifatida qoraqurtni ko'rsatish murnkin.
Qopaqurt - qora beva deb ham yuritiladi. V o'ta zaharli o'rgimchak
bo'lib, asOS8{l o'z o'ljasini yengil zaharlab, so'ngra yeydi. Bundan
tashqari zaharli biylaming ham bir qancha turlari mavjud bo'lib, ulaming zahari inson va issiq qonli hayvonlar uchun o'ta xavfliuir
Qoraqurt va biy chaqqanda ulaming zahari o'lja tanasiga tarqaladi.
Qoraqurt va biy chaqqan kishilarga tezlik bilan tibbiy yordam
ko'rsatilmasa, bu halokatga olib kelishi mumkin. Ulardan tashqari fanda
o'rgimchaksimonlarning 27500 dan ortiq turi uchrab, ular inson uchun
xavftug'dinnaydi.
Zararkunandalami kamaytirishda muhim hisoblangan o'rmon
biotsenozi o'rgimchaklari birmuncha yaxshi o'rganilgan. Bu daraxtlarda
uchraydigan faunaning 50 dan 80% gachasini o'rgimchaklar tashkil
qiladi. Ulaming o'rmondagi o'ljalari - o'simlik bitlari, barg o'rovchilar,
tengsiz ipak qurti, odimchilar, qarag'ay tunlami, qarag'ay arrakashi,
arrakash to'quvchi, uzunoyoq chivinlar kabi ko'p zararli hasharotlardir.
Shunisi e'tiborga loyiqki, o'rgimchaklar ham boshqa jonivorlarning yemishi hisoblanadi. Ular bilan turli jonivorlar, jumladan,
mayda sutemizuvchilar, qushlar, kaltakesaklar, baqalar, beshiktebratarlar, buzoqboshilar, ayrim qo'ng'izlar, arilar va hokazolar
oziqlanadi. O'rgimchaklar tuxumida ixnevmonid, xaltsid hamda g'alla
pashshalari, taxinlar lichinkalari parazitlik qiladi.
18-rasm.O'rgimchak.
Bu turkumning ko'pchilik vakillari araneomorf (Araneomorphae)
kenja turkumiga mansubdir. Ulaming xarakterli xususiyatlaridan biri
xelitseralari pastga va oldinga yo'nalishi hamda bir juft o'pka va juft
yoki toq nafas olish traxeyalari mavjudligidir. Erezidlar (Eresidae) sinfi. Odatda qoramtir tusdagi o'rgimchaklar
bo'lib, uncha katta bo'lmagan guruhni tashkil qiladi. KO'zlari 3 qator:
birinchi qatorda 2 ta, ikkinchida 4, uchinchisida 2 ta ko'z joylashgan.
Xelitseralari yirik, chiqib turadi. Barmoqlari uch timoqli. Qora erezus
(Eresus niger ) odatdagi tur hisoblanadi. U yirik (uzunligi 15-20 mm),
qora rangli. Ko'pincha tuproqqa ko'milgl!n holda yoki tosh ostida,
uzunligi 15 sm bo'lgan nay ichida yashaydi. Bu tur faqat qo'ng'izlar.
jumladan, qora tanli va bargxo'rlar bilan oziqlanadi.
Poygachi (J 'rgimchaklar (Salticidae) sinfi. Mayda va o'rta o'lchamli, bosh - ko'krakning oldi - keskin ko'tarilgan va keti tig'izlangan.
O'rgimchaklar o'ziga faqat boshpana - uya to'qiydi. Tez-tez sakrab,
harakatlanadi. O'z o'ljasiga sakrab, hasharotlarni kunduzi ovlaydi.
Masalan, Sitticus distinguendus g'alla pashshalari, gallitsalar va boshqa
zararli hasharotlarni qirishda muhim rol o·ynaydi.
YO/fboshlab yuruvchi 0 'rgimchaklar (Thomisidae) oilasi. Bosh
ko'kragi qisqa va keng. Ko'zlari kO'ndalang ikki qatordan joylashgan
bo'lib, har birida 4 tadan ko'zi bo'ladi. Oyoqlari uzun, yonlariga
yo'naltirilgan, shuning uchun ular yengilgina yoni bilan yura oladi.
Ayrim turlarining rangi yashash muhitiga qarab o'zgarib turadi. Tuzoq
to'r\ar to'qimaydi. Bu o'rgimchaklaming ko'pchilik turlari g'alla, bog'
va boshqa agrobiotsenozlarda zararkunandalami kamaytirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Xysticus kochi Thor. don boshog'ida
joylashib, zararli xasva lichinkalari va voyaga yetgan zotlari bilan
oziqlanadi. Laboratoriya tadqiqotlarida I ta urg'ochi o'rgimchak sutka
mobaynida xasvaning 50 ta birinchi yoshdagi yoki 3 ta katta yoshdagi
Iichinkasini yoki voyaga yetgan 2 ta zotini yo'qotgan (Titova, Egorova,
1978).
To'r yoyuvchi 0 'rgimchaklar (Theridiidae) oiJasi. Mayda va
o'rtacha o'lchamdagi (uzunligi 2-10 mm) o'rgimchaklardir. 8 ta ko'zi
bo'lib, ikki qatorda joylashgan. Ular keng to'rli tuzoqlarda yashaydi.
To'r yoyuvchi o'rgimchaklar tuproq yuza qismiga yaqin joyda uch
turdagi to'rlami to'qiydi. Gorizantal qop1ama to'r bevosita tuproq
yuzasida to'qiladi (Meioneta rerestris) yoki yashash naychasiga
o'xshash bo'lib, uning ichida o'rgimchak to'rga tushgan o' ljasini iplari
tebranishi natijasida sezadi (Titanoeca schineri) yoki to'r noto'g'ri
formada bo'lib, yelimsimon suyuq tomchisi bo'ladi. Bunda o'rgimchakning boshpanasi tuproq donachalari ostida bo'ladi (Lithyphantes
albomaculatus); oxirgi tur t;ug'doy ekinida yuqori miqdorda uchrab, don
kulrang tunlami qurtlari biIan oziqlanadi. Yarim cho'l va cho'lIarda yashovchi, inson hamda hayvonlar uchun zaharli bo'lgan yirik qoraqurt
(Latrodectus tredecimguttatus) ham shu oilaga mansub bo'lib, uning
o'lchami 10-15 mm ga yetadi.
Oksiopidlar (Oxyopidae) oilasi. O'rtacha o'lchamli (10-15 mm),
boshi uchburchaksimon o'rgimchaklar. Uch qator joylashgan 8 ta ko'zi
mavjud, oldingilari ayniqsa mayda bo'ladi. Bu o'rgimchaklar in yoki
makon qurmaydi. Ayrim vakillari (Oxyopes lineatus ) g'allasimon qalin
o't1oqlar faunasining oddiy elementi hisoblanib, o'simlik bitlari va
qandalalar bilan oziqlanadi.
Voronkasimonlar (Agelenidae) oilasi. O'rta va ba'zan yirik
o'lchamli (10-15 mm) o'rgimchaklar Ikki qatordajoylashgan 8 ta ko'zi
mavjud. Keng, voronkasimon yoyiluvchi, nay ko'rinishidagi makon
yasaydi. Yo'l-yo'lsimon agelina (Agelena labyrinthica) keng tarqalgan
yirik o'rgimchak (uzunligi 10-14 mm) hisoblanib, istirohat bog'lari,
o'rmon yo'laklari, tomorqa uchastkalarida, ayniqsa, keng tarqalgan.
O'simliklar biologik himoyasida zararkunandalar yig'ilgan manbaalarda istiqbolli tur hisoblanadi. Tegenariya ajinasi (Tegenaria domestica)
tipik sinantrop hisoblanib, mozorlar, saroy va yashash joylari atrofida
ko'p tarqalgan.
Bo'ri o'rgimchaklar (Lycosidae) oilasi. O'rta va yirik o'1chamli
(uzunligi 10-15 mm) o'rgimchaklar bo'lib, boshi ko'kragidan biroz
kO'tarilgan. Uch qator joylashgan 8 ta (4-2-2) ko'zi ho'lib, o'rta
qatordagilari boshqalariga nisbatan birmuncha yirik. Tanasi parsimon
bo'Imagan tuklar bilan qalin qoplangan. Tuzoq to'rlar to'qimaydi.
O'ljasini tutishiga qarab daydi va uyali o'rgimchaklarga ajratiladi.
Oaydilarga misol qilib zararli xasvani kamaytirishda yuqori samara
beruvchi Pardosa monticola va voyaga yetgan qandaJaJar bilan
oziqlanuvchi Trochosa terricola Thor. lami ko'rsatish mumkin.
Uyalilarga misol qilib yirik (uzunligi 90-40 mm) tarantulbiy
(Lycosa singoriensis) o'rgimchagini ko'rsatish mumkin. U chaqqanda
zahari qoraqurtdan keyin ikkinchi o'rinda turadi.
Doira to 'quvchilar (Araneidae) oilasi. Bu o'rgimchaklar kichik
yoki yirik o'1chamli (2-24 mm), boshi birmuncha ko'tarilgan va aniq
shakllangan (I9-rasm).
KO'zlari to'g'ri yoki bir oz egilgan, ikki qatorda joylashgan.
Ularning nomi g'ildiraksimon, ko'p burchakli, mo'rt tuzoq to'rlari
to'qishidan kelib chiqqan. Yirik (15-24 nun) turlardan Araneus avlodiga
man sub butsimon o'rgimchaklami ko'rsatish mumkin. Odatda, ular ko'p miqdorda qalin o't1oqJarda, butaJarda, daraxtlar poyasi va shoxlari'
orasida tarqalgan.

19-rasm. Doira to'quvchilar oilasi vakili. (B.E.Bixovskiy va b., 1990)

Bu avlodning maydaroq turlar vakili -A. cornutus Cl. (7-7,5 mm)
- hammaxo'r yirtqich hisoblanib, bug'doyda qayd qilingan.