Kamal mámbetov, Kama

QaZÍ máwlIK beKmuxammeD ulÍ

(1885 — 1950)


Shayır hám qıssaxan Qazı Máwlik Bekmuxammed ulı 1885-jılı Shımbayda tuwıladı. Qazı Máwliktiń (ras atı Máwdid) ákesi Bekmuxammed óz dáwiriniń aldıń®ı qatarda®ı sawatlı adamlarınıń biri bol®anlıqtan, balası Máwlikti dáslep eski mektepte, sońınan Buxara medresesinde oqıtadı. Jaslayınan bilimge qumar hám zeyinli Qazı Máwlik Buxara medresesin pitkerip kelgennen soń, Shımbay qalasınıń qazısı bolıw menen birge, mektep ashıp balalar®a tálim-tárbiya beriw isleri menen de shu®ıl- lan®an. Arab, parsı, eski túrk tillerin tereń ózlestirgen Qazı Máwlik a®artıwshı shayır sıpatında Xiywa, Buxara, Kazan, Kabul, Orenburg sıyaqlı birneshe qalalardan sawda kárwanları arqalı kóplegen kitaplar aldıradı hám Shımbay bazarında kitap dúkanlarında sattıradı.
Qazı Máwlik Bekmuxammed ulı xalıq awızeki ádebiyatı dóretpeleri menen klassikalıq ádebiyattıń úlgilerin, jáne de shı®ıs ádebiyatınıń bay dúrdanalın jaqsı bilgen hám olardı qıssa jolı menen de atqar®an. Ásirese, «Gárip- ashıq», «Yusup-Zliyxa», «Láyli-Májnun» sıyaqlı birneshe qıssa kitaplardı sawatlı jaslar®a kóshirtip alıp, xalıqqa satıw hám qıssa jolı menen taratıwshı adam boladı. Ol shı®ıs ádebiyatınıń bay miyrası «Xilalay peri» dástanınıń tiykarında ózi de «Xilalay peri» dástanın dóretken.
«Gárip-ashıq» dástanın túrkmen tilinen qaraqalpaq tiline awdar®an bolsa, Álisher Nawayınıń hám Maqtımqulınıń da ayrım qosıqların qaraqalpaq tiline awdaradı. Shayırdıń
«Jasar®an ilham», «Gózzaliy Shımbay», «Qızları Shımbay»,
«Ne sózdur», «Megzettim», «Yadıma túshti», «Aqılım hayrandur», «Hesh sózim yoqdur», «Qızlar qosı®ı», «Ol nege dárkar» hám ta®ı basqa birneshe qosıqları shı®ıs poeziyası úlgileri ®ázzel, bayaz (táriyip) usılında dóretilip,
xalqımız arasına keńnen taral®an. Shayırdıń bul qosıqları 1930-jıllar®a shekemgi aralıqta dóretilip, tuw®an jer, ana Watan táriypin hám hayal-qızlarımızdıń gózzallı®ın jırlaw®a ba®ıshlan®an. Shayır qosıqları ózi tiri waqtında hám ólgennen soń da belgili qıssaxanlar tárepinen atqarılıp kelindi. Keńes húkimeti orna®annan keyin Qazı Máwlik Bekmuxammed ulı gúmanlı adam sıpatında kóp quwdalawlar®a giriptar boladı hám ómiriniń kópshilik bólegin Túrkmenstanda ótkeredi. Bul quwdalawlar onıń dóretiwshiliginiń ósip-rawajlanıwına keri tásirin tiygizedi. Ol 1950-jılı Qaraqalpaqstan®a kelip qaytıs boladı.
Hárbir adam®a «tuwıl®an jeri Mısır sháhári» hám topıra®ı kózge totıya bol®an bolsa, shayır «Shımbay bayazı» qosı®ında ózi tuwılıp ósken Shımbay eliniń sulıw kelbeti menen adamlarınıń darayı kelbetin perzentlik mehir- muxabbat penen maqtanısh etedi.
Bul qosıq otız to®ız shuwmaqtan ibarat bolıp, shayır onda tuw®an jerdiń táriypin bir-birinen shoq bahadır hám márt ulları, bir-birinen ziyada, shiyrin tilli hám ádep- ikramlı sulıw qızları, shabandoz shaqqan jigitleri, jor®a júrmel atları, bay úrp-ádet dástúrleri tımsalında barınsha sheber asha al®an.
«Qızları Shımbay» qosı®ında da shayır joqarı mádeniyat- lılıq hám úlken sawatlılıq penen Shımbay qızlarınıń qádir-qımbatın joqarı ulı®laydı.
Shayır «Jasar®an ilham» qosı®ında úlkemizdiń jańa hám gózzal kelbetine súysinip qaraydı hám óz ilhamına túrtki jasa®an jańalıqlardı bılayınsha tolıp-tasıp jır etedi.

Joldaslarım Qaraqalpaqstannıń, Taza hawasını bayan áyleyin, Ishinde kógergen ba®ı-bostannıń, Taza qalasın bayan áyleyin.

Kóshesi qıyaban qatara terek, Túrli a®ashı bar bárisi kerek, Mısalın qıdırıp tappadım derek, Ba®ı-baqshasını bayan áyledim.

Qazı Máwlik Bekmuxammed ulı XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınında poeziyanıń táriyiplew usılın en jaydırıwshı

a®artıwshı shayır bolıp qalmastan, XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń belgili wákilleri Ayapbergen Muwsaev, Abbaz Dabılov, Sadıq Nurımbetov hám ta®ı basqa da belgili xalıq shayırlarına ruwxıy ustaz da bol®an. Usı xalıq shayırları da ózleriniń qosıqların awızsha, jazba usılda dóretip, qıssa jolında sheber atqar®an.