Kaltatoy (Kaltatoy, Kaltatoy) —

Antropologiya [ tahrir | kodni tahrirlash ]

Kaltatoyning tojiklar bilan qorishish jarayonining davomiyligini antropologik maʼlumotlar tasdiqlaydi. Surxon vodiysidagi “turk” guruhini oʻrgangan K.Najimov oʻzi oʻrgangan turklarning irqiy tarkibida ( karlyuklar , kaltatoy va barlaslar ) asosan moʻgʻuloidlar aralashgan Oʻrta Osiyo oraliq irqi ekanligini taʼkidlaydi. Xususiyatlari. Barlas turklari orasida bunday qorishma Karlyuk turklari va Kaltatoy turklariga qaraganda koʻproq namoyon boʻladi. ^{L.V.Oshanin [9]} shunga o'xshash xulosalarga keladi .
Kaltatoylar Fargʻona va Toshkentdan Afgʻoniston Badaxshonigacha keng tarqalgan. Farg'onada ularning avlodlari O'sh shahri yaqinidagi Aravon viloyatida qayd etilgan. Toshkentning Shayxontovr qismida Turk, Turktepa mahallalari bilan bir qatorda Kaltatoy mahallasi joylashgan edi. Zaravshon havzasida Toshkentni turklar, jumladan, Kaltatoylar vatani degan g‘oyalar keng tarqalgan. Jizzax viloyati turklari orasida X.Doniyarov bundan 250-300 yil muqaddam ajdodlarining Andijondan koʻchirilishi haqidagi rivoyatlarni yozib qoldirgan.
19-asr boshlarida ham kaltatoylar faol koʻchishlarini davom ettirib, Oʻzbekiston va Tojikistonning alohida hududlariga joylashdilar. Keyin ular Penjikent atrofidagi bir qancha tashlandiq qishloqlarni, xususan, Yangiqishloqni egallab oldilar.
B.X.Karmishevaning dala materiallariga ko'ra, 20-asr boshlarida. Kaltatoylar Turkiston, Zaravshon, Nurota va Qoratepa tizmalarining shimoliy yon bagʻirlarida, Magalguzar togʻlarida ham oʻrnashgan. Ikki Kaltatoy qishlogʻi Qashqadaryoning yuqori oqimida (hozirgi Kitob viloyati) joylashgan edi. Shuningdek, kaltatoylar deyarli faqat Hisor tizmasi etaklarida va Hisor vodiysida joylashgan. Surxon vodiysida qayd etilgan urf-odatlar o'tmishning 60-yillaridan oldingi yillar haqida gapiradi^{[ aniqlash ]} asr, Kaltatoylarning Shahrisabz va Samarqanddan Hisorga koʻchish davri. Buni A.D.Grebenkinning maʼlumotlari ham tasdiqlaydi, u mintaqaning Rossiyaga qoʻshilishi davrida Qoratepa tizmasi boʻylab yurgan turklarning bir qismi “Hisorga, Amudaryo havzasiga 100 vagon koʻchib kelgan” deb yozgan.
1924 yilda Xonaqadaryoning yuqori oqimi va vodiysida (Shoʻrob, Toʻtaka va boshqalar qishloqlari) roʻyxatga olingan turklar Kaltatoy qabilasiga mansub edi. Ularning yashash joyining eng sharqiy hududi Varzobning chap irmog'i Xarangon vodiysi edi. Bu yerda ular tojik tilida gaplashib, o‘zlarini suguti deb atashgan. 60-yillarning boshlarida R.L.Nemenova u yerda tadqiqot olib borganlarida ham ajdodlari Kaltatoy turklariga mansubligini eslab qolishgan. Kaltatoylarning qishloqlari ularning quyi oqimidagi Sangardak va Obizarang daryolari oraligʻida tarqalgan. Eng yiriklari Choʻntosh, Shayton-qishloq, Janbaxti, Jarqishloq, Qorashiq, Telpakchinar va Kultepa edi. Kaltatoy ham shu nomdagi bekstvo markazi Yurchi shahrida (barloslar, tojiklar va boshqalar bilan birga) yashagan. Ular oilalari bilan koʻchib kelgan Kaltatoyning yozgi oromgohi Dashti-Qaltatoy trakti — kichik tekislik boʻlib, Toʻpalangning daradan chiqmasdan oldin oʻng qirgʻoqdagi suv bosgan ayvonidir. Yuqorida sanab o'tilgan guruhlardan uzoqda, Kaltatoylar faqat ikki joyda - Qo'rg'ontyubinsk bekstvoning Saraikamar amlyakdarstvoning Kaltatoy qishlog'ida va katta Oqqo'rg'on qishlog'ining pastki qismidagi Sherobod bekstvosida yashagan.^[10] .
Kaltatoylar oʻrni haqida toʻliqroq maʼlumotlar XX asrning 70-80-yillarida toʻplangan. Dala tadqiqotlariga ko‘ra, kaltatoylar O‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘iziston va Afg‘oniston hududida yashagan. Oʻzbekistonda ular quyidagi hududlarda tarqalgan:
- Surxondaryo viloyati - Denov (shahar va uning atrofidagi qishloqlar), Saryosi (maʼmuriy markazi, togʻ qishloqlari), Termiz tumanlari;
- Qashqadaryo viloyati - Shahrisabz, Kitob, Koson tumanlari;
- Samarqand viloyati - Urgut (Qoratepa, Qiziltosh, Omonqutan, Chep, Goʻs, Qirqarcha qishloqlari), Payariq (Katta Turk, Kichik Turk qishloqlari, Chelak shahri), Jomboy, Bulungʻur tumanlari;
- Jizzax viloyati – Jizzax shahri, uning atrofidagi Paymart, Yangiqishloq, Qoʻrpa, Ravot kabi qishloqlar, sobiq “Kommunizm” jamoa xoʻjaliklari hududi, Engels, Navoiy nomidagi, Baxmal, Zomin, Gʻallaorol tumanlaridagi alohida qishloqlar;
- Sirdaryo viloyati - Xovos, Guliston tumanlari;
— Fargʻona viloyati — Qoʻqon shahriga yaqin hudud (Katta Turk, Kichik Turk va boshqalar qishloqlari);
- Andijon viloyati - Marhamat, Xoʻjaobod, Qoʻrgʻontepa, Asaka, Buloqboshi, Jalaquduq tumanlari.
Tojikistonda kaltatoylar Xoʻjand, Oʻra-Tube, Shahriston, Hisor va uning atrofidagi qishloqlarda, shuningdek, Sugʻd viloyatining Penjikent tumanida (Sudjina, Shingak, Qiziljar, Chinor, Turkiroj, Maykata qishloqlari) yashaydi. , Xojamanzil, Amondara, Dashtikoʻzi, Yangiqishloq va boshqalar).
Qirgʻizistonda alohida qishloqlarda (Aravon yaqinidagi qishloqlar, Jalolobod yaqinidagi Beshkapa qishlogʻi, Oʻzgan qishloqlari va boshqalar) ixcham yashaydilar ^[11] . Botken viloyatining Leylek tumanida qirgʻizlarning Chapqinchi qabilasi tarkibiga kiruvchi kaltatoy turkumi ham bor. Afgʻon kaltatoyining tarqalishi oʻrganilmagan.