Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

 
3. Tijorat banklari faoliyatini strategik rejalashtirish. 
 
Bank  strategiyasi  –  bu  uning  faoliyati  konseptual  asosi  hisoblanib, bankning 
ustuvor  maqsad  va  vazifalarini,  ularga  erishish  yo‘llarini  belgilaydi.    Bank 
strategiyasi  bozorlar,  mahsulotlar,  tashkiliy  strukturalar,  foydalilik,  bank 
boshqaruvchilari  uchun  faoliyatning  barcha  darajasida  tegishli  aloqador  asosiy 
qarorlar  qabul  qilish  uchun  mo‘ljal  bo‘lib  xizmat  qiladi  va  bank  menejmentining 
asosi sanaladi. 
Bank  strategiyasini  ishlab  chiqishning  boshlang‘ich  vaqti  va  asosi  bo‘lib 
raqobat  tahlili  xizmat  qiladi.  U  iqtisodiy  munosabatlarning  berilgan  sub’ekti 
harakatlanuvchi  bozordagi  rivojlanish  tendensiyalarini  aniqlash,  uning  boshqa 
raqobatchilarga  nisbatan  bu  bozorlardagi  pozitsiyasini  belgilash,  uning  kuchli  va 
kuchsiz  tomonlarini  aniqlash,  shuningdek,  imkoniyatlarini  baholashni  o‘z  ichiga 
oladi.  Bunday  tahlil  natijalarini,  shuningdek,  o‘zining  maqsadini  hisobga  olib 
boshqaruv (rahbariyat) bank faoliyatining afzalroq  jabhalariga, bank mahsulotlari 
va  xizmatlari  bahosi  va  assortimenti,  risklarning  yo‘l  qo‘yiladigan  darajasi  va 
ulardan himoyalanish usullariga  nisbatan bank strategiyasini ishlab chiqadi. 
Strategiya  bilan  aniqlanuvchi  ustuvor  maqsad  va  vazifalar  o‘zida  strategik 
maqsadlarga  erishish  vosita  va  metodlari  majmuini  aks  ettirgan    taktika  ishlab 
chiqilishida  aniqlashtiradi.  Strategik  rejalashtirishni  bozor  talablari  va  kredit 
tashkilotining  ichki  potensiali  bilan  moslashtirilgan  maqsadlariga  erishishini 
ta’minlovchi  tashkilotni  boshqarishning  muqobil  strategiyalarini  ishlab  chiqish 
jarayoni  sifatida  ta’riflash  mumkin  (marketing,  resurs  va  risklarni  boshqarish, 
personal faoliyatini tashkil qilish ko‘lamida). 
Qayd  qilinganidek,  rejalashtirish  jarayonini  harakatlarning  oddiy  ketma-
ketligi sifatida ko‘rib chiqish mumkin emas. Rejani muntazam o‘zgaruvchi va har 
doim  ham  prognozga  bo‘ysunmaydigan  bozor  sharoitiga  moslashtirish  mumkin 
bo‘lishi  uchun  bankning  boshqaruv  personali  doimo  uning  u  yoki  bu  bosqichiga 

---

qaytishi  va  zarurat  yuzaga  kelsa,  rejaga  oid  vazifalar,  ko‘rsatkich  va    choralar 
tuzatilishini amalga oshirish lozim.  
Strategiya va biznes-rejalarni o‘zgaruvchan tashqi  sharoitlar bilan muntazam 
moslashtirsh  zaruratini  qayd  qilib,  shuningdek,  ishlab  chiqilayotgan  barcha 
strategiyalar va reja ko‘rsatkichlarining batafsil o‘zrao echimlar zarurati aytilganda 
boshqaruv nazariyasida strategik va  biznes-rejalashtirish o‘rniga ko‘pincha biznes-
moedllashtirish haqida so‘z yuritiladi. Tashkilotning alohida elementlari va ularni 
bog‘lovchi boshqaruv, axborot hamda texnologik oqimlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa 
va  strukturani  bayon  qiluvchi  biznes-model  qisqa  vaqt  ichida  uning  faoliyatidagi 
tashqi  va  ichki  sharoitlar  o‘zgarishiga  javob  berishga  imkon  berishi  hamda 
faoliyatning ziddiyatsiz strategiyalarini tanlashi lozim.  
Ixtiyoriy  rejaga  oid  jarayonning  birinchi  bosqichi  va  bazasi  vaziyatli  tahlili 
sanalib,  rejalashtirish  jarayoni  boshlanadigan  boshlang‘ich  shartlarni  aniq 
tushunish juda muhimdir. Vaziyatli tahlil, bir tomondan, bank faoliyat yuritadigan 
muhit  holati  masalalarini  (tashqi tahlil), ikkinchi  tomondan  -  ishlab  chiqilayotgan 
strategiyalar  real  mavjud  bozor  va  bank    mijozlari  ehiyojlariga  va  ularning 
moliyaviy  imkoniyatlariga  asoslanishi  uchun  tashkilotlarning  ichki  potensiali 
tavsifini (ichiki tahlili) o‘zida qamrab olishi lozim. 
  Agar  tahlil  asosida  bank  xizmatlari  bozori  va  moliya    bozori  holatining 
tizimli monitoringi, shuningdek, bank joriy faoliyatining doimiy monitoringi yotsa, 
bu  tahlil  bank  rivojlanishining  boshlang‘ich  shartlari  haqida  to‘laroq  tasavvur 
beradi. Tashqi tahlil jarayonida ketma-ketlikda quyidagilar olib boriladi: 
  *  jamiyat  taraqqiyotining  ijtimomiy-iqtisodiy,  demografik,  siyosiy, 
qonunchilik,  texnologik  tavsiflari  o‘rganilishini  taqozo  etuvchi  tahlil  jarayonida 
makrovaziyatlarni  baholash,  iqtisodiy  vaziyat  o‘zgarishlarining  ehtimoliy 
o‘zgarishlarini aniqlash va uning tashqi omillari dinamikasini prognozlash; 
  *  bank  xizmatlari  bozorining  turli  segmentlari  faoliyat  yuritish  shartini 
ko‘zda  tutuvchi  mikrotahlil,  ajratilgan  segmentlarda  talab  va  taklifning  asosiy 
tendensiyalari tahlili; 
  *  bozorning  ajratib  ko‘rsatilgan  bo‘g‘inlarida  bankning  joriy  raqobat 
pozitsiyasini  baholash  va  uning  bozor  parametrlarini  muayyan  raqobat  guruhi 
doirasida raqobatchi banklar faoliyati tavsiflari bilan taqqoslash (Raqobat guruhini 
tanlashda  bankning  biznesi  hajmiy  ko‘rsatkichlari  kabi  uning  faoliyat  ko‘lami, 
shuningdek, bozor ixtisosligi ham hisobga olinadi). 
  Tashqi  muhit  tahlilidan  so‘ng  bank  faoliyati  natijalari  va  ko‘rsatkichlariga 
jiddiy  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkin  bo‘lgan  asosiy  omillarni  saralash  sodir  bo‘ladi. 
Ushbu omillar bank uchun xavf tug‘diruvchi va bank biznesi rivojlanishiga imkon 
beruvchi  omillarga  tasniflanadi.  Asosiy  omillarni  turdosh  guruhlarga  birlashtirish 
va ulardan eng ahamiyatlisini qoldirish zarur. 
  Ichki tahlil o‘tkazishda navbati bilan quyidagilar baholanadi: 

 
bankning moliyaviy holati; 

 
bankning mavjud mijoz bazasi va uning o‘zgarishlari (mijozlar istiqboli); 

 
ko‘rsatilayotgan xizmat va taklif etilayotgan mahsulotlarning miqdoriy va 
sifat  tavsiflari  va  ularni  raqobatchilarning  o‘xshash  xizmat  va  mahsulotlari  bilan 
taqqoslash (jarayonga oid istiqbol); 

---


 
bank  tashkiliy  strukturasining  hal  qilinayotgan  masalalarga  muvofiqligi 
(tashkiliy kapital); 

 
 bank personalida malaka darajasi etarliligi (insoniy kapital); 

 
bank  axborot  tizimi  rivojlanishining  biznes-jarayon  bilan  aniqlanuvchi 
talablarga mosligi (axborot kapitali). 

 
ichki  tahlil  olib  borish  jarayonida  qilingan  asosiy  xulosalarni  vaziyatli 
tahlilning  yakuniy  bosqichi  sanalgan  SWOT-  tahlil  jarayonida  kelgusida 
foydalanish  uchun  bankning  kuchli  va  kuchsiz  tomonlari  ro‘yxatida  aks  ettirish 
qabul qilingan. Uning maqsadi bankning kuchli va kuchsiz tomonlarini tashqi xatar 
va imkoniyatlar bilan taqqsolash hisoblanadi. 

 
Bank o‘zining kuchli tomonlari bilan namoyon bo‘lgan faoliyat yo‘nalishi, 
agar  ushbu  yo‘nalishlarda  biznesning  tez  o‘sishiga  imkon  beruvchi  imkoniyatlar 
aniqlangan bo‘lsa, rejaning strategik afzalligiga aylanadi. 

 
Kuchli  tomonga  tashqi  muhit  xavflari  qarama-qarshi  qo‘yilgan  bo‘lsa, 
bankning ushbu tahdidlardan himoyalanganligi haqida gapirish mumkin. 

 
Bank  kuchsiz  pozitsiyaga  ega  bo‘lgan  faoliyat  segmentlarida  yuzaga 
kelayotgan  muhit  imkoniyatlari,  innovatsiya  loyihlarini  amalga  oshirishda 
muvaffaqiyat omili sifatida foydalanish mumkin. 

 
Kuchsiz  tomonlar  aniqlangan  faoliyat  yo‘nalishlari  va    segmentlarida 
yuzaga  kelgan  xatarlarga  alohida  e’tibor  qaratish  lozim.  Bu  erda  biznes 
rivojlanishiga  yo‘naltirilgan  innovatsiyalardan  voz  kechish  doim  ham  mumkin 
emas, chunki xatarlar kredit tashkiloti yaxlitligi va moliyaviy barqarorligiga ta’sir 
qiluvchi kritik omillar  bo‘lib chiqishi mumkin. 
Strategik rejalashtirishning ikkinchi bosqichi asosiy vazifalar (bank missiyasi) 
aniqlanishni  taqozo  etadi.  Bank  missiyasi    -  bu  muassislar  tomonidan  aniq 
ifodalangan  mavjudlik  sababi.  Mohiyatan  uning  aniqlanish  bosqichi  kredit 
tashkiloti faoliyati boshlanishdan oldin ro‘y beradi: muassislar uni tashkil etishda 
bozorni  egallash  miqyosidagi  maqsadlar  kabi  ularni    amalga  oshirishga  imkon 
beruvchi    bank  boshqaruv  metodlarini  aniq  taqdim  etish  lozim.  Biroq  bozor 
sharoitlarini aniq taqdim etishi lozim. Biroq bozor sharoitlari va muassislar tarkibi 
o‘zgarishi  tufayli  bankning  asosiy  vazifasi  ifodalanishi  almashishi  mumkin, 
shuning uchun missiyaga aniqlik kiritilishi strategik rejalashtirishning har bir yangi 
bosqichida sodir bo‘ladi. Missiya belgilanishi, qoida bo‘yicha, direktorlar kengashi  
darajasida sodir bo‘ladi. 
Bank  missiya  ifodalanishida  aniq  miqdoriy  ko‘rsatkichlar  kamdan-kam 
uchraydi. Bank missiyasi bankka oid tashkilotchilik turi va uning maqsadlarnigina 
belgilaydi.  Avvalo  mijozlar  doirasi  va  ularning  e’tiyojlarini  aniqlashga  e’tibor 
qaratiladi.  SHu  tariqa  bank  missiyasi    nafaqat  uning  tijoriy  manfaatlarini,  balki 
rivojlanish  barqarorligiga  bevosita  bog‘liq  sub’ektlar  manfaatlarini  ham 
ta’minlashni  ko‘zda  tutishi  lozim.  Bu  naqtai  nazarni  ijtimoiy-ahloqiy  marketing 
konsepsiyasi aks ettiradi. U rivojlangan mamlakatlar kompaniyalari ideologiyasida 
ustunlik qiladi. 
Bank  missiyasi  mazmuniga  boshqaruvnig  qadriyat  yo‘nalishi,  to‘plangan 
iqtisodiy potensial va bank tarixi, uning ichki korportaiv madaniyati, bank tashkiliy 

---

tuzilishi, shuningdek, tashqi vaziyatlar: milliy iqtisodiyot ahvoli, davlat tomonidan 
olib  borilayotgan  iqtisodiy  siyosat,  amaldagi  bank  qonunchiligi  va  boshqalar 
tomonidan o‘rnatilgan cheklov va talablar kabi ichki omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. 
Bank missiyasi shakllantirilib e’lon qilingach, nafaqat barcha personal undan 
xabardor  qilinishi  (yuqoridan  eng  kichik  bo‘g‘incha),  balki  alohida  funksional 
bo‘linmalar (foydalilik markazlari) uchun aniqlashtirilishi ham muhim. 
  Missiya  negizida  bankning  kredit  va  investitsiya  siyosati  to‘g‘risida 
memorandum,  bank  mahsulotlari  va  xizmatlariga  narx  shakllantirilishi  masalalari 
bo‘yicha  memorandum,  personalni  boshqarish  to‘g‘rida  siyosat  kabi  hujjatlar 
ishlab chiqiladi. 
Bank  strategiyasini  ishlab  chiqishning  uchinchi  bosqichida  muayyan  asosiy 
vazifalardan  kelib  chiqib,  reja  davriga    strategik  maqsadlar  shakllantiriladi. 
Maqsadlar  bank  missiyasini  aniqlashtiradi  va  quyidagi  shartlarni  qoniqtirishi 
lozim.  Aniqlik  va  o‘lchanuvchanlik,  vaqtda  mo‘ljallanganlik,  erishuvchanlik,  zid 
emaslik va o‘zaro to‘ldiruvchanlik. 
Birinchi shart qo‘yilgan maqsadlarga erishishni baholash uchun mo‘ljal bo‘lib 
xizmat  qilishi  mumkin  bo‘lgan  konkret  ko‘rsatkichlar  tanlanishini  taqozo  etadi. 
Ko‘rsatkichlar turli tarzda aniqlanadi: balans qatorlari bo‘yicha (masalan, mijozlar 
hisob  raqamlaridagi  qoldiq  hajmi),  turli  hisob  ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  (masalan, 
ishlayotgan  aktivlar  rentabelligi  yoki  kapital  qaytimi),  sifatga  oid  ravishda 
(masalan, mahalliy bozorda etakchi o‘rinni egallash yoki bank xizmatlari sifati va 
assortimentini kengaytirish). 
Ikkinchi  shart  -  natijaga  erishish  uchun  ajratilgan  vaqtni  aniqlash  zarurati. 
Rejalashtirish  chegaralarini  tanlash  nuqtai-nazaridan:  uzoq  muddatli  maqsadlar, 
ularning  bajarilishi besh va undan ortiq yildan so‘ng amalga oshadi, o‘rta muddatli 
- tashkilot faoliyatini bir yildan besh yilgacha tartibga soladi va qisqa muddatli   - 
bir yil davomida amalga oshiriladi - kabi turlarga ajratiladi. 
Maqsadga  erishuvchanlik  batafsil  hisoblab  chiqilishi  va  moliyaviy  
rejalashtirish  jarayonida  asoslanishi  lozim.  Tashkilotning  ichki  potensialiga  mos 
bo‘lmagan  yoki    ob’ektiv  omillar  tufayli  erishib  bo‘lmas  strategiyalarni  tanlash 
kapital  yo‘qotishidan  tashkilot  bankrot  bo‘lishigacha  olib  kelishi  mumkin.  Misol 
sifatida  hududiy  ekspansiyaga  intiluvchi    banklar  va  kapital  baza  hamda    yo‘lga 
qo‘yilgan  boshqaruv  tizimi,  nazorat  yo‘q  bo‘lgan  holda  juda  tez  sur’atda 
rivojlanayotgan  filial  va  bo‘linmalar  tarmoqlarining  salbiy  tajribasini  keltirish 
mumkin. 
Maqsadlar  qarama-qarshi  emasligi,  -  majburiy,  lekin  ularning  o‘zaro 
bog‘langanligi  va  o‘zaro  to‘ldiruvchanligi  bilan  uyg‘unlashuvi    lozim  bo‘lgan 
etarlicha  shart  emas.  Agar  bank  tashkilot  o‘z  oldiga  haddan  ziyod  ko‘p  turli 
yo‘nalishdagi  (qarama-qarshi  bo‘lmasa-da)  maqsadlarni  qo‘ysa  ularni  amalga 
oshirishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. 
Bankning  strategik  maqsadlarga  erishish  darajasini    baholash  uchun  uning 
faoliyatining moliyaviy va nomoliyaviy ko‘rsatkichlari tizimidan foydalaniladi. Bu 
ko‘rsatkichlar  zamonaviy    amaliyotda  natijaviylikning  asosiy  ko‘rsatkichlari  yoki 
boshqacha    KRI  (Key  Performance  indicator)  deb  ataladi.  Jarayonli  boshqaruv 
nazariyasi  asoschisi  V.Faber  shunday  yozadi:  “Odamlar  natijaviylikning  asosiy 

---

ko‘rsatkichlarini  ixtiro  qildilar  va  ularni  balanslashtirishni  unutdilar”.  Bu  
muammoni  hal  etish  uchun  boshqaruv  nazariyasida  ko‘rsatkichlarning  
balanslashtirilgan  tizimi  yoki  boshqacha  -  Balanced  Scorecard  (BSC)  dan 
foydalanishni  taqozo  etuvchi  yondoshuv    ishlab  chiqilmoqda.  Bu  turli  
natijaviylikning  asosiy  ko‘rsatkichlari  qabul  qilingan  balanslash  qoidalari  bilan 
tartibga  solingan  to‘plamdir.  Afsuski,  ushbu  nazariya  mualliflari  quyidagi  faktni 
qayd qilishni unutadilar. Bank faoliyati maqsadli ko‘rsatkichlari sifatida tanlangan 
natijaviylikning asosiy ko‘rsatkichlari qiymati  haqiqatan ham bir vaqtning o‘zida 
berilgan  qiymatni  olishi  mumkinligini  ko‘rsatuvchi  yagona  moliya  modeli 
doirasida  moslashgandagina  balanslash  jarayonini  tugallangan  deb  hisoblash 
mumkin.  Bunday  isbot  zarurligi,  yuqorida  qayd  qilinganidek,  bankning  turli 
moliyaviy  maqsadlari qarama-qarshiligi bilan bog‘liq. 
Rejalashtirish  jarayonida  natijaviylikning  asosiy  ko‘rsatkichlari  qiymatini 
belgilovchi  tashqi  va  ichki  omillarni  aniqlash,  bu  ko‘rsatkichlarni  ushbu  omillar 
o‘zgarishiga  ta’sirchanligini  tahlil  qilish,  shuningdek,  vaziyat  rivojining  turli 
talqinlari  uchun  natijaviylikning  asosiy  ko‘rsatkichlari  qiymatini  prognozlash 
zarur.  Bundan  tashqari,  bank  natijaviylikning  asosiy  ko‘rsatkichlari  mos  o‘rtacha 
bozor  ko‘rsatkichi  va  raqobat  guruhi  bo‘yicha  ko‘rsatkichlar  bilan  taqqsolanishi 
kerak.  CHunki  strategik  rejalashtirish  jarayoni  yakuniy  natijada  bankning  bozor 
pozitsiyasini mustahkamlashga yo‘naltirilgan.