Kafedrasi husanov nishonboy abdusattorovich dilmurodova nilufar asatullayevna

 
       14-topshiriq. Iqtisodiyotga oid qiziqarli ma’lumotlar to’plang.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

203 
 
37-MAVZU. ISH YURITISH TILI VA USLUBI
 
Hujjat ish yuritishning asosi. Hujjatchilik tarixi. Normativ (me’yoriy) hujjat 
tushunchasi. Hujjat aylanishi. Elektron hujjatlar.
 
 
Vazirlar 
Mahkamasining 
2012-yilda 
respublikani 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish  yakunlari  va  2013-yilgi  iqtisodiy  dasturning  asosiy  ustuvor 
vazifalariga  bag'ishlangan  yig'ilishida  O'zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Islom 
Karimov  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalarini  rivojlantirish  sohasida  kerakli 
chora-tadbirlarni va loyihalarni  amalga oshirish lozimligini ta'kidlab o'tdi. Yig'ilish 
yakuni  bo'yicha  mamlakatda  “Elektron  hukumat”  tizimini  shakllantirish 
Konsepsiyasi va kompleks dasturini ishlab chiqishni jadallashtirish bo'yicha tegishli 
qaror qabul qilindi. 
Elektron hujjat aylanish tizimi «Elektron hukumat» ning asosiy elementlaridan 
biri  hisoblanadi.  Chunki  ushbu  tizimning  muvaffaqiyatli  yo'lga  qo'yilishi  nafaqat 
davlat  hukumati  va  boshqaruvi  organlari,  xususiy  sektor  va  aholi  o'rtasidagi 
samarali  hamkorlikni  ta'minlaydi,  balki 
mamlakatda 
axborot 
jamiyatini 
shakllantirishga yordam beradi. 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 4-maydagi №126-
sonli  «Vazirlar  Mahkamasining  Ijro  etuvchi  apparatida,  davlat  va  xo'jalik 
boshqaruvi,  mahalliy  davlat  hokimiyati  organlarida  yagona  himoyalangan  elektron 
pochtani va elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish hamda ulardan foydalanish 
chora-tadbirlari  to'g'risida»  gi  qarorini  qabul  qilinishi  elektron  hujjat  aylanish 
tizimini O'zbekistonda tadbiq etishning muhim bosqichi bo'ldi. Mazkur qarorni ijro 
etish  doirasida  «UNICON.UZ»  markazi  tomonidan  vazirlik  va  idoralarni  yagona 
himoyalangan «e-Hujjat» tizimiga uzviy bog'lash bo'yicha ishlar olib borilib, hozirgi 
kunda 150 dan ziyod tashkilotlar ushbu tizimga bog'landi. 
Yuqorida  zikr  etilgan  Vazirlar  Mahkamasining  qaroridan  kelib  chiqqan 
vazifalarni sifatli ijrosini ta'minlash maqsadida «UNICON.UZ» markazi O'zbekiston 
Respublikasi  Hukumati  va  BMT  Taraqqiyot  Dasturining  «Mahalliy  boshqaruv 
tizimini  qo'llab-quvvatlash:  fuqarolik  ishtiroki  va  hamkorlik»  qo'shma  loyihasi 
ko'magida «e-Hujjat» tizimini takomillantirdi. 
Qo'shma  loyiha  tomonidan  Jizzax  va  Namangan  viloyatlarida  «e-Hujjat» 
tizimini  tadbiq  etish,  eski  tizimda  mavjud  kamchiliklarni  tahlil  qilish,  tizimni 
qo'llash uchun AKT texnik jihozlarini sotib olish va o'rnatish hamda «e-Hujjat» ning 
yangi  versiyasini  yaratish  bo'yicha  tegishli  tavsiyalar  ishlab  chiqishda  amaliy 
yordam ko'rsatildi. 
«e-Hujjat»  tizimining  yangi  versiyasi  zamonaviy  platforma  bazasi  asosida 
sanoat standartlari va texnologiyalarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan bo'lib, 

---

204 
 
bu  tizim  qonuniy  elektron  hujjatlarni  ayirboshlash,  mavjud  ish  yuritish  tizimi  va 
tashkilotlarda qaror qabul qilish jarayonlarini avtomatlashtirish va takomillashtirish, 
yagona  qayd  qilish  tizimini  yaratish  hamda  hujjatlarni  tizimlashtirish  va  ularning 
ijrosini nazorat qilishga qaratilgan. 
«e-Hujjat»  tizimi  platformasi  boshqa  elektron  hujjat  aylanish  tizimlariga 
moslikni  hamda  vazirliklar,  davlat  idoralari  va  tashkilotlarida  mavjud  yoki  yangi 
ishga tushirilgan dasturlar bilan uyg'unlikni ta'minlaydi. 
Mustaqil  davlatimizning  asosiy  qonuni  konstitutsiyamizda  “Davlat  tili 
haqida”gi Qonun va boshqa rasmiy  hujjatlarda o‘zbek tilining huquqiy maqomi va 
istiqboli aniq ko‘rsatib berilgan. 
O‘zbek  tili  Davlat  tili  maqomini  olgach,  hujjatlarning  barchasi  o‘zbek  tilida 
yuritilmoqda.  Endi  O‘zbekistonda  yashovchi  va  faoliyat  ko‘rsatuvchi  fuqorolar 
qanday kasb egasi bo‘lishlaridan qat’i nazar ishlab chiqarishning barcha sohalarida, 
albatta,  o‘zbek  tilidagi  hujjatlarga  duch  keladilar.  «O‘zbekiston  Respublikasining 
davlat tili haqida»gi Qonunning 19-moddasida: «Muassasalar, tashkilotlar va jamoat 
birlashmalari muhrlari, tamg‘alari, ish qog‘ozlarining matnlari davlat tilida bo‘ladi», 
deb  belgilab  qo‘yilganligini  inobatga  olsak,  bu  borada  ko‘pgina  amaliy  ishlarni 
bajarishga to‘g‘ri keldi.  
Bugungi  kunda  iqtisodiy  islohotlarni  jadal  amalga  oshirishda  yozma 
manbalarning, hujjatlarning roli beqiyosdir. 
Bobilning  miloddan  avvalgi  1792-1750-yillardagi  shohi  Xammurapining 
adolatpesha  qonunlar  majmui,  undan  ham  qadimroq  shoh  Ur-Nammu  (miloddan 
avvalgi  2112-2094-yillar)ning  qonunlari  va  boshqa  manbalarning  mavjudligi 
«hujjatlar» deb ataladigan tartibot vositalarining nechog‘li olis va murakkab tarixga 
ega  ekanligini  ko‘rsatadi.  Albatta,  kishilik  jamiyatining  taraqqiyoti,  ijtimoiy-
iqtisodiy  tuzumlarning  almashina  borishi,  aniqrog‘i,  kishilar  o‘rtasidagi  ijtimoiy, 
iqtisodiy  va  siyosiy  munosabatlarning  shakllanishi  barobarida  hujjatlar  ham 
takomillashib  borgan.  Bugungi  kunda  fanga  tariximizning  turli  davrlarida  o‘rxun-
enasoy,  so‘g‘d,  eski  uyg‘ur,  arab  va  boshqa  yozuvlarda  bitilgan  juda  ko‘plab 
hujjatlar, umuman,yozma manbalar ma’lum. 
Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma, qarznomalar, 
vasiqa,  tilxat  yoki  mazmunan  shunga  yaqin  hujjatlar  nisbatan  keng  tarqalgan. 
Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo‘lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash 
va  h.k.  Bu  o‘rinda  To‘xtamishxonning  1393-yilda  polyak  qiroli  Yag‘aylaga 
yo‘llagan  yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397-yildagi yorlig‘i, Zahiriddin Boburning 
otasi  Umarshayx  Mirzoning  marg‘ilonlik  Mir  Sayid    Ahmad  ismli  shaxsga  1469-
yilda  bergan  yorlig‘i,  Toshkent  hokimi  Yunusxo‘janing  1779-yil  2-iyunda 

---

205 
 
Peterburgga  -  Rossiya  podshosiga  o‘z  elchilari  orqali  yuborgan  yorlig‘i  va 
boshqalarni eslab o‘tish mumkin. 
O‘rta  Osiyo  hududidan  topilgan  qadimgi  madaniy  obidalar,  turli  moddiy 
jismlarga  bitilgan  ma’lumotnomalar  ajdodlarimizning  qadimdan  o‘ziga  xos 
hujjatchilik  an’analariga  rioya  qilganliklaridan  dalolat  beradi.  O‘rta  asrlarda  ish 
yuritish  huquqiy  maqomga  ega  bo‘ldi,  davlat  mahkamasida  munshaot  tizimi 
shakllandi va qator hujjat turlari paydo bo‘ldi. 
O‘zbek  tilining  rasmiy  idoraviy  til  sifatida  qo‘llanishi  qoraxoniylar 
hukmronligi  davrida  boshlandi.  XX  asrdan  so‘ng  o‘zbek  xonlari  va  amirlari 
saroylarida  yozilgan  turli  xil  hujjatlar  o‘ziga  xos  mazmuni,  muayyan  tartibi  va 
nutqiy qolipi bilan ajralib turadi. Sho‘ro hukmronligi davrida o‘zbek va rus tillarida 
ish  yuritish  huquqi  qonunlashtrilgan  bo‘lsa-da,  amalda  o‘zbek  tilining  ijtimoiy 
mavqei  past  edi.  Ma’lumki,  tariximizda  saroy  va  umuman  yirik  mahkamalarda 
yozuv ishlarini olib boruvchilar “munshiy” (arabcha) deyilgan. 
 Hujjat  –  rasmiy  uslubda  yozilgan,  imzolangan,  kelishuv  va  rozilik  belgilari 
olingan,  davlat  standart  talablariga  javob  beradigan  qog‘ozlardir.  Hujjat  matni 
aniqlik, ixchamlik, lo‘ndalik, mazmuniy to‘liqlik kabi talablarga javob berishi kerak. 
Hujjatlar  matniga  qo`yiladigan  eng  muhim  talablardan  yana  biri  –  xolislik.  Bu 
talablarga  javob  bermaydigan  hujjat  chinakam  hujjat  bo`la  olmaydi,  bunday  hujjat 
ish yuritish jarayoniga xalaqit beradi, uning samaradorligini keskin pasaytiradi. 
Hujjatchilik    tilining  o‘ziga  xos  uslubi,  mazmuniy  to‘liqlikdan  iborat  zaruriy 
sifatlar, o‘ziga xos so‘z qo‘llash, morfologik va sintaktik xususiyatlar orqali ta’min 
etiladi.  Hujjatlar  o‘ziga  xos  uslubga  ega.  Hujjatda  ot  va  fe’lga  tegishli  so‘zlar 
ko‘proq  qo‘llaniladi.  Sintaktik  xususiyatidan  kelib  chiqib  asosan,  darak  va  buyruq 
gaplar  ishlatiladi.Hujjatlar  tilida  turg‘unlashgan,  qoliplashgan  so‘z  birikmalaridan 
ko‘proq  foydalaniladi.  Masalan,  buyruqda  quyidagicha  qoliplashgan  tuzilmalar 
qo‘llanishi mumkin: 
1) “. . . so‘m maosh bilan . . . lavozimiga tayinlansin”; 
2) “. . . o‘z xohishiga ko‘ra . . . lavozimidan bo‘shatilsin”; 
3) “. . . boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan . . . lavozimidan bo‘shatilsin”; 
4) “. . . ga . . . dagi faol va samarali ishtiroki uchun tashakkur e’lon qilinsin”; 
5)  “.  .  .  ga  o‘z  bo‘limida  intizomni  bo‘shashtirib  yuborganligi  uchun  hayfsan 
e’lon qilinsin” va h.k. 

---

206 
 
Yoki xizmat yozishmalarida mana bunday qoliplashgan so‘zlardan foydalanish 
mumkin:. 
1)  “Sizga  .  .  .ni  ma’lum  qilamiz”;“Sizga  .  .  .ni  bildiramiz”;        “Sizga  .  .  .ni 
eslatamiz”; 
2) “. . . yordam tariqasida . . .”,     “. . . munosabat bilan . . . ”,  
    “. 
. 
. 
qaroriga muvofiq ravishda . . .” 
3) “. . . ga zavod ma’muriyati qarshi emas”;    “. . . ga zavod kafolat beradi” va 
h.k. 
O`zbek  tilidagi  hujjatchilik  takomillasha  borgani  sari,  bunday  qoliplashgan 
birikmalar  ham  ko`payib,  mukammalashib  boradi.  Buning  natijasida  hujjatlarni 
tuzish    va  rasmiylashtirish  ishi  ham  bir  qadar  yengillashadi.Ana  shu  qoliplashgan 
birikmalarning  ishtirokiga  ko`ra,  hujjatchilar  “hujjatlar  yozilmaydi,  balki  tuziladi” 
deydilar.