Кафедраси фуқаролик ҳуқуқи

Рудольф фон Иерингнинг «Қизиқиш назарияси» ҳам юридик шахс назариялари ичида алохида гурухни ташкил этади. Иерингни тахминига кўра юридик шахс хақиқий – табиий хуқуқ субьекти сифатида мавжуд эмас. Бу юридик уйдирмадан бошқа нарса эмас. Ҳуқуқ бу қонуний ҳимоя бўлса, қонун чиқарувчи инсонлар гурухига ҳуқуқий ҳимоя бераяпти уларнинг жамиятда бир бутун сифатида иштирок этишига рухсат бераяпти. Лекин бу Иерингни фикрича ҳуқуқнинг янги субъектини пайдо бўлганини англатмайди.¹⁴
Собиқ совет юридик илми юридик шахсларни ўрганишга жиддий эътибор берди. 40-50 йилларда ушбу институтга бағишланган кўплаб илмий тадқиқотлар пайдо бўлди. Бу даврда цивилист олимлар ўз эътиборларини кўпроқ давлатга тегишли юридик шахсларни ўрганишга қаратдилар.
Бу даврга келиб асосан учта давлат юридик шахсларини изохловчи назариялар яратилди.
Академик А.Веникдитов томонидан «Коллектив назарияси» таклиф этилди. Ушбу назарияга кўра давлат юридик шахсларининг ҳуқуқ субъекти сифатида ишчи ва хизматчилар корхона коллективи ва бошқа халқ коллективлари эътироф этилиши мумкин.
«Давлат назарияси» С.И.Аскнази томонидан ишлаб чиқилди. Ушбу назарияга асосан ҳар бир давлат корхонаси ортида унинг мол-мулки эгаси давлат туради. Унга асосланган ҳолда юридик шахснинг инсоний асосини ушбу корхонанинг мехнат жамоасига қўйиш мумкин эмас. Давлат юридик шахси бу ҳўжалик муносабатларининг маълум участкасида ҳаракат қилувчи давлатнинг ўзидир.
«Директор назарияси» Толтой Ю.К. томонидан таклиф этилган ва унинг ишларида тўла ўрганилган. Ушбу назарияга асосан юридик шахснинг асосий мақсади фуқаролик ҳуқуқий муносабатларида иштирок этиш имкониятига эга бўлишдир. Фақат директорга фуқаролик ҳуқуқий муносабатларида корхона номидан иштирок этиш ваколати берилган. Шунинг учун айнан у давлат юридик шахсининг юридик ташувчиси хисобланади.
Бундан ташқари Д.М.Генкин ва Б.Б.Черепахин томонидан таклиф этилган юридик шахсларни «Социал реаллик назарияси», О.А.Красавчиков таклиф этган «Социал алоқалар назарияси», А.А.Пушкин ва Б.И.Пугинскийлар томонидан таклиф этилган «Ташкилот назарияси» каби назариялар ўша давр учун жуда муҳим аҳамиятга эга бўлди.¹⁵
Бир вақтни ўзида юридик шахслар тўғрисида жуда кўплаб илмий назарияларнинг мавжуд бўлиши юридик шахс институтини жуда мураккаб ҳуқуқий табиатга эга эканлигидан далолат беради.
Иқтисодиётни ривожланишининг турли босқичларида биринчи ўринга юридик шахслар тўғрисидаги назарияларни хусусиятлари илгари сурилди. Бу эса ўз навбатида юридик шахс институти ривожланишининг эволюциясига туртки бўлди.