Kafedra mudiri: I. Qur’onov

Sеzish, hаrаkаt funksiyalаri vа skеlеt tizimini bаhоlаsh

Odamzot paydo bo‘libdiki, u tashqi muhit bilan muloqotda bo‘ladi, tashqi ta’sirlarni qabul qiladi, uni bosh miya po‘stlog‘igacha yetkazib, u yerda tahlil qiladi. Ko‘rish, hid bilish, eshitish, issiq-sovuqni sezish – hammasi sezgi sohasiga bog‘liq. Sezish analizatorida qabul qilish joyi – retseptor, o‘tkazish qismi va markaziy oxirgi qismi bor.

Markaziy qism bosh miya po‘stlogida tugaydi, u analizator deb ataladi. Sezgi hamma vaqt tashqaridan – sirtdan boshlanadi. Sezgida albatta qabul qilib oluvchi retseptorlar bo‘lishi kerak. Bu retseptorlar quyidagilar: 1. Ekstroretseptorlar – bu retseptorlar tashqarida teri ektodermasida va shilliq qavat pardalarida uchraydi. Ular ikki xil bo‘ladi: a) kontakt retseptorlar ta’sir etishi natijasida bo‘ladi (og‘riq, issiq- sovuqni sezish); b) distansion – masofadan sezish (ko‘rish, eshitish, hid bilish). 2. Proprioretseptorlar – chuqur to‘qimalardagi retseptorlarga (pay, mushak, suyak, bo‘g‘im) aytiladi. Masalan, bemorning ko‘zini yumib, ko‘rsatkich barmog‘ini yuqoriga yoki pastga qaratilganda bemor shu holatni bilishi kerak. 3. Introretseptorlar

– ichki a’zolardagi sezgilarni biladi: masalan, oshqozon yoki buyrakdagi og‘riqlar. Sezgi ikkiga bo‘linadi: 1. Yuzaki sezgi – bu retseptorlar yuzada joylashgan, bularga og‘riqni sezish, issiq-sovuqni sezish, qisman taktil (paypaslab silash) sezish kiradi. Yuzaki sezgi yo‘llari: birinchi neyron umurtqalararo gangliyada joylashgan. Dendritlar tashqaridan ta’sirlarni qabul qiladi, akson esa ichkariga kirib, orqa miyaning orqa shoxidagi sezgi hujayralarida tugaydi. Ikkinchi neyron – orqa miyaning orqa shoxidagi sezgi hujayralaridan boshlanib, har segment sohasida qarama-qarshi tomonga o‘tadi. Orqa miyaning yon ustiga borib, tepaga ko‘tariladi va ko‘ruv do‘mbog‘ida tugaydi¹.³⁷Uchinchi neyron – ko‘ruv do‘mbog‘idan boshlanib, ichki kapsula orqa sonining orqa qismidan o‘tadi va bosh miya po‘stlog‘i tepa qismining orqa markaziy egatida tugaydi. 2. Chuqur sezgi – bu sezgiga quyidagilar kiradi: a) mushak – bo‘g‘im sezgisi; b) bosim va og‘irlik sezgisi; d) jismlarni paypaslab bilish sezgisi – steriognoz; e) vibratsion sezgi – bularning retseptorlari mushakda, bo‘g‘imda, suyakda, joylashgan bo‘ladi. Chuqur sezgi yo‘llari: birinchi neyron boshlanadi, retseptorlardan dendritlar umurtqalararo neyronga qarab yo‘naladi, akson ichkariga kiradi, ya’ni orqa miyaning orqa ustuniga boradi. So‘ngra o‘z tomonidan yuqoriga ko‘tariladi va uzunchoq miyaning pastki qismidagi yadrosiga borib tugaydi. Ikkinchi neyron – uzunchoq miyadagi yadrodan boshlanib qarama-qarshi tomonga o‘tib, ko‘tarilib ko‘ruv do‘mbog‘ida tugaydi. Uchinchi neyron boshlanadi, ko‘ruv do‘mbog‘idan ichki kapsula orqa sonining orqa tomonidan o‘tib, bosh miya po‘stlog‘ining tepa qismidagi orqa markaziy egatida tugaydi.