Кафедра «Железнодорожные станции и узлы»

Йўлда УТС-380 тиргакларини монтаж қилиш
Тиргак йўлнинг тўғри участкаларида ёғоч ёки темирбетон шпалали Р65 рельсларида, рельс каллакларининг 10 мм гача йўл қўйиладиган вертикал едирилиши билан, “эгари” каллагининг тўлқинсимон едирилганлиги, металл қуйилмалари каби нуқсонларига эга бўлмаган жойларига монтаж қилинади.
Рельс бўйинчаларига стрелка угольниклари (бурчаклари) билан маҳкамланган тиргак угольникларига 4 ричаг механизми 3 ва электр юритма 8 монтаж қилинади. Тиргак колодкалари ричаг механизми орқали ишчи 6 ва шибери ва электр юритма чизғичлари бўлган назорат тортмалари 7 билан уланади. Ишчи ва назорат тортмаларидаги “қулоқ” тирқишлари 9 бўлган втулкаларни силжитиш орқали колодкалар сирпанғичлари ва рельс каллаклари юзаси орасидаги зазор(тирқиш)лар танланиб, шунингдек автомобил узиб-улагичнинг аниқ ишлашига ва унинг контактлари туташувига эришилади. Зарур бўлганда колодкаларнинг вертикал ҳолатига тиргакларнинг рельслар пазухаларидаги ҳолатини ўзгартириш билан эришилади. Колодкаларни ишчи ёки ишчи бўлмаган ҳолатга дастлабки ўрнатиш курбел ёрдамида амалга оширилади. Ундан кейин ер усти ва пост ускуналари электр схемаларининг монтажи ва текшируви бажарилиб, шундан сўнг бошқариш пультидан (маҳаллий ёки ДСП) туриб тиргак колодкалари ишчи ёки ишчи бўлмаган ҳолатларга ўтказилади. Бунда электр юритма автомобил узиб-улагичининг аниқ ишлаб кетиши ва туташиши ҳам текширилади.
Тортмалар узунлигини ростлаш уларнинг резьбали уч қисмлари бўйлаб “қулоқ” тирқишли втулкаларни силжитиб, сўнг гайка ва контргайкалар ёрдамида қотириш билан амалга оширилади.
УТС-380 тиргагини бошқариш ер усти қурилмаларини ўрнатиш ва монтаж қилиш
Тиргакни маҳаллий бошқариш ер усти қурилмаларига стрелка электр юритмаси, маҳаллий пульт, ишлатиб юбориш релели йўл қутиси (ППРЗ-5000), таъминот манбаи киради. Санаб ўтилган қурилмалар монтажи муайян станцияни тиргаклар билан жиҳозлаш лойиҳаси ҳамда Темир йўлларда сигнализация бўйича Йўриқномага мувофиқ бажарилади.
Машинистга локомотивнинг тўхташ жойини (локомотив ён деразаси ўрта қисмининг қаршисида) аниқ кўрсатиш учун ҳаракат йўналиши бўйлаб ўнг тарафда йўллар оралиғида «Локомотив тўхташ жойи» огоҳлантирувчи сигнал белгиси ўрнатиш тавсия этилади. Одатда, у мўъжаз светофор учун мўлжалланган металл асосга маҳкамлаб ўрнатилади.
УТС-380 тиргакларига техник хизмат кўрсатиш
Тиргакларга техник хизмат кўрсатиш қуйидаги масофа хизматчилари томонидан кўрсатилади: сигнализация ва алоқа (ШЧ) ва йўл масофаси (ПЧ). Электр юритма, ричаг механизми, тормоз колодкалари, ишчи ва назорат тортмалари, изоляцияловчи втулкалар ва қистирмаларга хизмат кўрсатиш сигнализация ва алоқа хизматчилари томонидан амалга оширилади. Қўйилма ва болтларга хизмат кўрсатиш, уларни рельс бўйинчаларига маҳкамлаш, тиргак зонасидаги колеяни меъёр даражасида сақлаш, шпала яшиклари ва сув кетказгичларни турли ахлатлардан тозалаш йўл масофаси хизматчилари томонидан амалга оширилади. Йўлларни қор ва ахлатдан механизацияланган усулда тозалашда тиргакнинг бутлиги тиргак ўрнатилган ҳудудда йўл машиналари ишчи органларини кўтариш ва улар қанотларини ёпиш билан таъминланади.
Станция бошлиғи ШЧ ва ПЧ ходимлари билан бирга ҳар ойда тормоз тиргакларининг комиссион кўригини ўтказади. Билдирилган фикрлар ва камчиликларни бартараф этиш муддатлари ДУ-46 кўрик журналида акс эттирилади.
Тиргакни техник хизмат кўрсатиш ичига қуйидаги ишлар киритилади: қурилманинг ташқи кўриги, носозликларни аниқлаш; асосий ўлчамларини текшириш; ростлаш; тозалаш, мойлаш; носозликлар пайдо бўлганидан кейин ишлашини тиклаш.
Тиргакнинг техник кўриги пайтида қуйидагилар текширилади:
- Рельс каллакларидаги колодкалар ҳолатининг вертикаллиги. Колея ичидаги колодкаларнинг устидан йўл қўйиладиган оғиш (четлашиш) чизғич ёки тиргак билан алоҳида буюртма бўйича етказиб бериладиган шаблон, ёки чизғич ва йўл бурчак ўлчагичи билан ўлчанади. Бу оғиш (четлашиш) 10 мм дан ошмаслиги лозим. Шаблон (угольник) узун тарафи билан ҳар икки рельсга таяниб, колодкалар қирраларида ўрнатилиб, колодканинг шаблоннинг қисқа томонидан четлашишига кўра колодканинг вертикалдан четлашиш қиймати (катталиги) белгилаб олинади. Ташқи тарафга оғишга (четлашишга) йўл қўйилмайди.
- Сирпанғич ўқининг рельс каллаги бўйлама ўқидан оғиши.
Оғиш катталиги рельс каллагининг ички қирраси ва ишчи ҳолатига келтирилган колодка сирпанғичининг ён сирти (сатҳи) ўртасида ўрнатилган чизғич билан ўлчаниб, бу катталик 5 мм дан катта бўлмаслиги керак.
- Сирпанғичнинг таянч юзаси ва рельс каллаги орасидаги оралик (зазор). Бу оралиқ колодканинг вертикал ҳолатида рельс каллаги едирилиб боргани 5 мм дан катта бўлмаслиги, колодка учининг қўлда колея ташқарисига тортиб очилганида эса у кўпи билан 6,9…7 мм бўлиши; зазор 7 мм катта бўлган ҳолларда эса электр юритма назорат занжирлари туташуви рўй бермаслиги шарт.
- ричагли механизмнинг соз ҳолати, “қулоқ”ли втулкалар гайка ва контргайкаларини тортиб маҳкамлаш, стопорлаш шайбалари, шплинтлар ёки симли бурмалар мавжудлиги. Гайка ва контргайкаларнинг ишчи ва назорат тортмаларидаги тортиб ишончли тортиб маҳкамланганлиги. Шарнирли уланмаларда сурков мойи мавжудлиги.
- ричагли механизм шарнирларида ортиқча люфт бўлмаслиги. У 0,5 мм дан катта бўлмаслиги лозим. Ўлчаш шуп ёрдамида амалга оширилади. Тиргак колодкаси сирпанғичлари ён юзаларининг ишчи бўлмаган ҳолатда рельс каллаги даражаси устидан кўтарилиб туриши. Бу баландлик 45 мм дан ошмаслиги шарт (рейка ва чизғич билан текширилади).
- тиргак бирикмалари барча болтларини тортиб маҳкамлаш.
- угольниклар ва тортмалардаги изоляцияловчи элементлар ҳолати.
- барча шарнирли бирикмаларнинг созлиги.
- электр юритма маҳаллий бошқариш пультининг, ППРЗ-5000 релеси, таъминот манбаининг созлиги.
Тиргакнинг ишлаш имконияти колодкаларни электр юритма ёрдамида бир неча марта (3-5 марта) рельслар каллагига ўрнатиш билан текширилади.
Агар колодка сирпанғичлари разбежкаси (бир рельснинг бошқасига нисбатан қийшайиб кетиши (угон)) 30 мм ортмаса, бу ҳолда тиргаклар эксплуатация қилинишига йўл қўйилмайди. Угон катталиги чизғич, шаблон ёки угольник билан текширилади.
Колодкаларни бир ҳолатдан бошқасига ўтказишда юритма электр двигатели ишчи токи тестер билан ўлчанади. Ишчи токи катталиги ўтказиш кучи 300 кгс бўлганида кўпи билан 3,5 А, фрикция токи эса 3,7-4,5 А бўлиши шарт.
Таянч угольниклари изоляциясининг рельсларга нисбатан омметр билан ўлчанган қаршилиги 1000 Ом дан кам бўлмаслиги керак.
Эксплуатация бўйича маҳаллий йўриқномада қуйидаги масалалар тартибга солинади:
 тиргакни таркибнинг бош қисмидан бошлаб, вагонлари орасида, вагон базасида ёки унинг “дум” томонидан бошлаб маҳкамланганида;
 локомотивнинг таркибга унинг исталган маҳкамланиш томонидан ёндашиш усуллари;
 тормозларни қўйиб юбориш тартиби, таркибнинг тиргак колодкаларига минимал таъсир кўрсатишини ҳисобга олган ҳолда.
Станция навбатчиси таркиб етиб келгунига қадар маҳкамланаётган вагоннинг умумий массаси тўғрисида ахборотга эга бўлиши шарт.
Ана шу ахборотга мувофиқ ДСП таркибни фақат тиргак ёки қўшимча бошмоқлари бўлган тиргак билан маҳкамлаш имкониятини ва улар миқдорини аниқлайди. Агар маҳкамланаётган вагон массаси номаълум бўлса, у бўш вагон учун белгилаб қўйилган меъёрлар бўйича маҳкамланади. Таркибни маҳкамлаш олдидан ДСП машинистни таркиб тиргак ёрдамида маҳкамланишидан, бўшатишда эса локомотив тиргак орқали маҳкамланган таркиб билан илашиши тўғрисида огоҳлантириши шарт. Таркибларни тиргаклар билан маҳкамлаш учун маҳкамлаш учун масъул хизматчи (сигналчи, поезд тузувчиси, парк бўйича навбатчи ёки бошқа хизматчи) тайинланиб, у қуйида «сигналчи» деб юритилади. Сигналчи ИДП 11.41 бандига мувофиқ тиргакларни жиҳозлаш ва маҳкамлаш қоидалари бўйича тайёргарлик ва тегишли йўл-йўриқдан ўтади. 0,0005 гача қияликдаги таркибларни қўзғалиб кетиш мумкин бўлган томондан жойлашган тиргак билан маҳкамлашда, таркибнинг қарама-қарши томонидан битта тормоз бошмоғи жойлаштирилади. 0,0005 гача қияликда турган таркибларни кучли шамол (15 м/с дан қаттиқ) эсмаган пайтда қўзғалиб кетиш мумкин бўлган томондан жойлашган тиргак билан икки вагон ўртасида, таркибнинг қайд этилган ҳолати талаб этилмаганида маҳкамланишига йўл қўйилади. Таркиблар маҳкамланаётган ғилдирак жуфтлигини тиргак колодкалари томонга юмалатиш билан амалга оширилади; бунда сирпанғич учи (бурни) ва ғилдиракнинг рельс каллаги билан тегиб туриш нуқтаси орасидаги масофа кўпи билан 0,5 м бўлишига йўл қўйилади. Рельслар каллагининг ён қиррасида сирпанғич учидан 0,5 м масофада бўёқ билан назорат белгилари қўйиш тавсия этилади. Агар 0,5 м гача бўлган масофа колодкалар ишчи ҳолатига ўтказилган заҳоти белгиланса, юмалатиб устига чиқариш амалга оширилмайди.
Таркибларни вагонлар қўзғалиб юриб кетиши мумкин бўлган тарафдан маҳкамлаш қуйидагича амалга оширилади:
 маҳкамланаётган вагоннинг биринчи ғилдирак жуфтлиги остига тиргак колодкаларини ўрнатиш билан;
 маҳкамланаётган ғилдирак жуфтлиги остига вагонлар орасида;
 маҳкамланаётган вагон базаси ичидаги ғилдирак жуфтлигининг остига.
Сўнгги ҳолларда сигналчи тиргакни ўрнатиш зонасида колодкаларни ишчи ҳолатга ўрнатишга ва ундан чиқаришга халақит берадиган вагоннинг паст осилиб турган қисмлари йўқлигига ишонч ҳосил қилиши, шунингдек ИДПга мувофиқ таркибнинг тиргакдан ташқарида қолган қисми вагонларининг ишончли илашганлигини текшириб кўриши шарт.
Таркибларни маҳкамлаш ва бўшатиш учун масъул шахс – сигналчи бўлиб, у тиргакнинг соз ҳолатини; таркибни тиргакка нисбатан тўғри тўхтатилишини; тиргак колодкаларини рельс каллакларига ишчи ҳолатига ва бўшатишда уларни ечиб олиш билан тўғри ўрнатилишини; маҳкамланаётган ғилдирак жуфтлигини тиргак тарафга юмалатиш ва 0,5 м дан катта бўлмаган масофани таъминлаш орқали назорат қилиб туради.
Тиргак ёрдамида таркибни бош қисмидан маҳкамлашда у тиргак колодкаларини ўрнатиш зонасининг бўшлигини таъминлайдиган тарзда тўхтатилиши шарт. Таркибни дум қисмидан маҳкамлаш учун эса сигналчи командасига кўра машинист тиргакни ўрнатиш жойидан 1,5-2 м масофада поездни тўхтатиб, тутиб туради; колодкалар ишчи ҳолатига келтирилади. Шундан кейин сигналчи командасига кўра машинист бир текисда, турткиларсиз, тормозлардан фойдаланган ҳолда таркибни тиргак колодкалари томон орқага олади.
Тормоздан бўшатилган таркибни маҳкамлашда уни тиргак томон юмалатмаган ҳолда, колодкалар ишчи ҳолатига ўрнатилганидан сўнг, тормоз бошмоғини навбатдаги аравача ғилдирак жуфтлигининг тагига қўйиш тавсия этилади.
Қиялиги 0,0025 дан катта бўлган станция йўлларида маҳкамлаш таркибни тиргак колодкалари устига мажбурий чиқариш (накативание) ва автотормозларни ишга тушириш билан амалга оширилади. Зарур ҳолларда, тормозлар тиргакдан қўйиб юборилади. Юк ва йўловчи вагонларини вагонларга техник хизмат кўрсатиладиган йўлларда маҳкамлаш ғилдирак жуфтлигини тиргак колодкалари устига мажбурий чиқариш билан бажарилади.