Kafedra: halq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya fan: vrach nazaroti tibbiy profilaktika fakulteti

CHINIQISHNINGGIGIENATAMONLARI.

CHiniqish-buiqlimiyomillardansovuqvaissiq, quyoshradiatsiyasi, atmosferabosimikabiomillarniodamorganizmigazararlita`sirinikamaytirishgayo’naltirilgangigieniktadbirlarningmajmuixisoblanadi. Muntazamravishdachiniqishorqaliturlitumankasalliklarnioldiniolinadi. Kishiniuzoqyillardavomidamehnatfaoliyatimuvoffaqiyatlitarzdasaqlanibturadi. CHiniqishbusportningjismoniytarbiyaningasosixisoblanadi.

CHiniqishbilanorganizmningxammaqismixuddimashqbajaradi. Ammotanadaharoratalmashinuvinatijasidaatrofmuhitomillarigachidamlilikortadi. Tashqimuhitningturlita`sirlaritufayliorganizmdamoslanishlarpaydobo’ladi. Keyinendokrinsistemavabarchabutunorganizmdauningto’qimalarivaxujayralaridamoslanishlarpaydobo’ladi.

Organizmissiqvasovuqniog`riqsizqabulqilishsodirbo’ladi. Masalan, sovuqnimuntazamravishdaorganizmgata`siriteridaxaroratalmashinuvini, issiqlikalmashinuvinita`minlaydi.

CHiniqishvaqtidaorganizo’zinigdoimiyharoratiniosonroqsaqlaydi. Gomostatikxolatinisaqlaydi.

Muayanta`sirgaorganizchidamliliginita`minlashchiniqishningmahsusturixisoblanadi.

Mahsusbo’lmaganxarnarsagachidamliliknioshirishbumahsusbo’lmaganchiniqishdeyiladi. Buturdagichiniqishorganizmningumumiyxolatiniyaxshilashgaqaratilganxolos.

Muolajalarto’g`riamalgaoshirilgandaginamuvoffaqiyatlichiniqishamalgaoshadi.

Ilmiyasosvatajribabilanchiniqishningquyidagitamonlariishlabchiqilgan.

A) muntazamlik

V) asta-sekinlikvadoimiylik

S) harbiroganizmo’ziningxususiyatlarinixisobgaolishi.

D) chiniqishdafoydalaniladiganvositalarvaxillariniko’paytirish

E) o’zininazoratetibturish.

Muntazamlilikdoimoxarkuniqoldirmaychiniquvchivositayokiboshqalardanfoydalanishnazrdatutiladi. Tanaffuslarnicho’zilibketishiorganizmniximoyalanishreaktsiyalariniyo’qolibketishigasababbo’ladi. Asta-sekinlikdavomiylikdachiniqishfazasi, miqdori, vaqtinikuchiniasta-sekinoshiribborishitushiniladi. Bundaengoddiysidan, engilidanboshlanibastamurakkablashtirilibborishlozim. Ortiqchasizararlixolatgaolibkelishinihamyoddatatishlozim. Xarbirsportchio’ziningshaxsiyxususiyatlarinixamxisobgaolishizarur. Bundasportchiningyoshi, jinsi, sog`lig`i, ishtiyoqikabilarxisobgaolinadi. Bolalar, o’spirinlar, o’rtayoshlilar, keksalardaastavadavomlilikprintsipiturlichabo’lishiniyoddatutishimizlozim.

CHiniqishniamalgaoshirishdasportchio’ziningtanasidachiniqishganisbatanbo’layotganxolato’zgarishlarnihamo’zisezibnazoratqilibborishihammuhimxolatlardanxisoblanadi.

CHiniqishnito’g`ritashkiletibuniyaxshiamalgaoshirilayotganiniqandaybilishmumkin? Uyqudanqoniqibyaxshikayfiyatbilanturish. Mehnatqilish, mashqqilishishtiyoqipaydobo’lishibularchiniqishnio’g`ritashkiletilganliginingsamarasinibildiradi. Buningaksibo’lsauxlayolmasa, mashqlarnito’latalabdarajasidabajarmasa, ishtiyoqpasaysabundayxolatdavrachgauchrashlozim.

Ochiqxavodachiniqish.

YUrtimizningquyoshlikunlariko’p, xalqimizayniqsasportchilarimizdoimoochiqxavodatrenirovka-mashqlarnio’tkazadilar. Ochiqxavodachiniqishdegandaavvaloxavoningxaroratinazardatutiladi. Bundaquyoshnuriningta`sirixavoningxaroratiganisbatankuchlita`sirqiladi.

Ochiqxavodagiengilshabadavashamolgauningta`sirigao’rganishnixosilqilishlozim. Ochiqsalqinquyoshnurikamtushadiganjoylardaustkikiyimniechibyurishbilanterigaengilshabadategibunimayinta`sirlaydi. Qishdaochiqxavodamashqqilishfoydalinafasorganlariningfaoliyatinimustahkamlaydivako’pqavatlikiyimkiyishgaxojatqolmaydi.

Suvta`siridachiniqish.

Suvbilantananichiniqtirishbuengqulayvasamaraliusulxisoblanadi. Suvbilanchiniqishningasosiyomiliuningxaroratinixisobgaolinadi. Suvnitananiustilanquyish, dushqabulqilishvasuvningichigatushibolibxarakatqilishdasuvtanagamexanikta`sirqiladi. Suvdaerigantuzlar, gazlarxamsportchitanasigata`irqiladi. Hammagapniqo’yaylikki, suvbilanchiniqishdauningdozasi, muntazamliligi, doimiyligixisoblanadi. Muntazamravishdagisuvmuolajasiorqaliengmuhimshamollashkasalliklarinioldiolinadi.

Suvmuolajasinito’g`riolibborishuchunavvalosovuqsuvorganizmgaqandayta`siretishinibilibolishzarur. Sovuqsuvta`siridateridagiqonichkiorganlargaqarabxarakatlanadi. Terioqaribsoviydi. Keyinbungajavobniorganizmo’ziningqizishibilanqaytaradi. Qonterigaquyilibkeladi, natijadatanabirozisiydi. Qontomirlarnidastlabtorayishikeyinesakengayishiularninggimnastikasixisoblanadi.

Agarsovibketish, sovqotishuzoqroqdavometsauchinchibosqichteriniqontomirlarikengayganichaqoladi. Undaqonningaylanishisekinlashadivaqonningivishbelgilaripaydobo’ladi, natijadaqaltirashboshlanadi. Qaltirashtanamuskullariningixtiyorsizqisqarishisodirbo’ladi.

Organizmnisuvbilanchiniqtirishdadastlabkime`yoriyvamahsusrejimlari.

Dastlabkirejimda.

Kunlar	Muolaja	Suvningxarorati	Tananingsovitishvaqti.sekund.
1-3	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	36-34	180-120
4-7	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	39-32	180-120
8-11	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	32-30	180-120
12-15	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	31-28	150-100
16-20	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	30-26	150-90
21-25	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	29-24	130-90
26-30	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	29-22	120-90

Keyingikunlardasuvningxaroratinipasaytirmasdantananisovitishvaqtiuzaytiriladi.

Mo’tadilrejimda

Kunlar	Muolaja	Suvningxarorati	Tananisovitishvaqti. sekund.
31-35	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	27-20	120-80
36-40	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	26-18	120-80
41-45	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	25-17	120-80
46-50	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	24-16	110-70
51-56	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	23-15	100-60
57-60	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	22-14	90-50
61-65	Sochiqnixo’llabtananiartish, suvquyish, dushostidaturish, vanna	20-12	90-50

Keyingikunlaridasuvnixaroratinipasaytirmasdantananisovitishvaqtiko’paytiriladi.

Mahsusrejim

Kunlar	Muolaja	Suvningxarorati	Sovititshvaqti. sekund.
66-70	Tanagasuvquyish, dushostidaturish, vannadayotish	19-11	90-30
71-75	Tanagasuvquyish, dushostidaturish, vannadayotish	18-10	90-30
76-80	Tanagasuvquyish, dushostidaturish, vannadayotish	17-9	90-25
81-95	Tanagasuvquyish, dushostidaturish, vannadayotish	16-8	90-25
86-90	Tanagasuvquyish, dushostidaturish, vannadayotish	15-7	90-20
91-100	Tanagasuvquyish, dushostidaturish, vannadayotish	14-6	90-15

Tananichiniqtirishningmo’`tadilvamaxsusrejimlarida16-39 yoshlikishilaruchunfoydalanilayotgansuvnixaroratihar 5 kunda 2⁰ gapasaytirishtavsiyaetiladi. Undanyoshikattalaruchunesa 1⁰pasaytirsabo’ladi.

Shuniyoddatutishlozimkisuvningxaroratitanaxaroratigayaqinbo’lsakamroqvaqtdavomidamuolajabajarishlozim. Suvbilanchiniqishmuolajalarinisuvbilanyuvinish, suvniquyishvadushtagidaturishniamalgaoshirishbo’yichaadabiyotlarasosidagima`lumotlarnijadvalxolidakeltiramiz. Suvbilanchiniqishdatomoqni, oyoqpanjalarinialohidae`tiborbilanturlichaxaroratdagisuvbilanyuvishmuolajalariniamalgaoshirishlozim. Bundahamasta-sekilikbilansuvxaroratinianchasovitavermaybajarishtavsiyaetiladi.

Sovuqsuvnitanagategishigaorganizmdarrovo’ziningjavobiniqiladi. Sovuqsuvtanaterisigategishibilansovuqxaroratta`siridateridagiqontomirlardagiqonorganizmichigaqarabketadi.

Quyoshnurita`siridachiniqish.

Quyoshnuribarchaorganizmlaruchunaloxidata`sirxususiyatigaega. Ayrimorganizmlarquyoshnuridandoimoqochibtundafaolbo’ladilar. Quyoshnurita`siridamarkaziyasabsistemasifaoliyatiyaxshilanad, teriningximoyalanishvazifasiortadi. Ichkisekretsiyabezlariishiyaxshilanadi. Organizmdamoddalaralmashinuvikuchayadi. TeridaDvitaminixosilbo’lishiko’payadi. Bularningxammasiodamningkayfiyatiyaxshilanishigauningmehnatqobiliyatiniortishigaolibkeladi. Bulardantashqariquyoshnurizararlimikroblarnixalokqilishinihamaytibo’tishlozim.

Quyoshnuriorganizmgaijobiyta`sirima`lumdarajadabo’ladi. Boshqakasbegalaridanqishloqxo’jalikfermerlari, dehqonlar, suvchilar, qo’yingki, faoliyatiochiqxavobilanbog`liqxoldagikasbegalaridatokuzgachaquyoshnuriningbevositata`siridabo’ladilar. Bizningchakuzatishlarimizshuniko’rsatadikimuttasilravishdaquyoshnuriostidayurganfaoliyatidabo’layotganlardaquyidagilarro’yberadi.

-teriqorayishibilanulardaDvitaminisintezidoimome`yoridabo’ladi.

- teriqorayishibilanqondagigemoglabinmiqdorietarlidarajadabo’libqonkamligikasalligiro’ybermaydi.

- ko’zkasalliklariro’ybermaydi.

-oshqozon-ichak kasalliklari ro’ybermaydi .

Qachonquyoshnuriningbevositata`siriostidabo’lishikerakqanchavaqtturishkerak, foydalisavollargabizaytamizkibuyilfasillarigaquyoshninggorizontagixolatigaorganizmningo’zigaya`nimijozigavashukabiomillargabog`liq.

Xulosamizshundaniboratkiquyoshdanko’proqfodalanibfaoliyatdabo’ling.

Sportbilanshug`ullanishdachiniqish.

Sportchiningchiniqishiuningsportdagifaoliyatidavridaengmuhimkasbetadi. CHiniqishbilansporchimuvoffaqiyatlargaerishadi. CHiniqqansportchikasalbo’lavermaydiko’proqmashqqilishimkoniyatlaribo’ladi. Imkoniyatlarninortishibilankattaxajmdagiog`irroqtarzdagimashqlarnibajarishimkonibo’ladi. CHiniqishbilanturliob-havosharoitlariningorganizmlargasalbiyta`siretadiganomillargachidamiortadi.

YOpiqsportmaydonlaridadoimomashqo’tkazishdabujoylardagimikroiqlimsportchiachiniqishnixosilqilmaydi. Shuninguchunuzoqmuddatdavomidayopiqbinolardagisportzallardamashqmusobaqadaqatnashuvchilaruchuntabiatdan, tabiiyomillardanfoydalanganma`qul.

YOpiqsportzallaridamashqo’tkazidigansportturlaridangimnastikachilar, akrobatlar, kurashchi, bokschilaruchunquyoshnurlarihamdaochiqxavobilanularta`siridabadaninichiniqtirishishlariniolibborishnimutaxassislartavsiyaetadi.

Sportchilarsuvbilanchiniqishningturliusullarinibilibundanfoydalanibishko’rishilozim. Bushaxsiygigienamuhimtamonlarixisoblanadi.

2.2. YANGIPEDAGOGIKTEXNOLOGIYA
«Aylanastol»o’yinnio’tkazishmetodi:

Ishuchunzarur:

7. 
   Savollar va vaziyatli masalalarto’plamialohidaqog`ozlarda.
   
8. 
   Guruhdagitalabalar soni bo’yicha jerebevka uchun raqamlar
   
9. 
   Tozaqog`ozlar, ruchkalar.
   

Ishyo’li:

31. 
    Hamma talabalar qura bo’yicha 3 guruhga bo’linadi.
    
32. 
    Harbittaguruhalohidastolgao’tiradivatozaqog`ozbilanruchkanitayyorlaydi.
    
33. 
    Qog`ozdasana, guruhningraqami, fakultet, talabalarning F.I.ko’rsatiladi (o’yinning nomi).
    
34. 
    Harbittaguruhningishtirokchisiqonvertdansavololadi.
    
35. 
    Talabalar o’z vazifasini qog`ozgayozadi.
    
36. 
    Bu qog`ozaylanabo’yichaberiladi.
    
37. 
    Harbittatalabao’zinijavobiniyozibqog`ozniboshqasigaberadi.
    
38. 
    Harbittatalabaningjavobiga 3 daqiqaberiladi.
    
39. 
    Vaqttugagachqog`ozo’qituvchigatopshiriladi.
    
40. 
    Hammaishtirokchilarnatijalarnimuhokamaqilibengto’g`risinitanlab, ungamaksimallballqo’yishadi.
    
41. 
    Muhokamaga 15 daqiqaberiladi.
    
42. 
    Talabalar javoblari uchun ballni mashg`ulotninazariyqisminingreytingiga asoslanib olishadi.
    
43. 
    Talabaning olgan balli mashg`ulotuchunbahodahisobgaolinadi.
    
44. 
    Talabalarningishio’qituvchidaqoladi.
    
45. 
    Javoblarninganalizio’tkaziladi.
    

Savol:1Davolovchigimnastikamuolajasinito’zishprintsiplari:
Javob: 1.Dastlabkiholatnitanlash.2.Patogenetikbelgisibo’yichamaxsusmashqlarnitanlash.3.Muolajaningdavomiyligi.4.Beriladiganmashqlarningsoni.5.Harbirmashqningqaytarilishsoni. 6.Birmashqningdavomiyligi (tushaktartiboti – 10-15 sekund, yarimtushaktartiboti – 15-20 sekund, erkintartiboti – 30-40 sekund). 7.Qo’llaniladiganmashqlarningtarqoqligi, ya`nimuolajagaharxilmashqlarkiritilishikerak. 8.Berilayotganyuklamaningasta-sekinlikprintsipi, ya`nimuolajashundaytuzilishikerakki, avvalbemororganizmiengilmashqlaryordamidaasosiyyuklamagatayyorlanadi, so’ngramuolajaoxiridabo’shashtiruvchimashqlaryordamidabemororganizmidastlabkiholatgaqaytarilishilozim. 9.Qo’llaniladiganmashqlarsur`ati (sekin, o’rta, tez, tezlashadigan). 10.Muolajavaqtidaishlash-damolishnisbati.11.Muolajavaqtidabajariladiganharakatningritmivaamplitudasi. 12.Muolajagaemotsionalomillarniqo’shish (musiqa, raqslargaxosmashq).

Savol:2 CHiniqish-bu nima?

Javob:CHiniqish-buiqlimiyomillardansovuqvaissiq, quyoshradiatsiyasi, atmosferabosimikabiomillarniodamorganizmigazararlita`sirinikamaytirishgayo’naltirilgangigieniktadbirlarningmajmuixisoblanadi. Muntazamravishdachiniqishorqaliturlitumankasalliklarnioldiniolinadi. Kishiniuzoqyillardavomidamehnatfaoliyatimuvoffaqiyatlitarzdasaqlanibturadi. CHiniqishbusportningjismoniytarbiyaningasosixisoblanadi.
Savol:3 CHiniqish turlari?

Javob:Ochiqxavoda,quyoshnurita`sirida,suvta`siridachiniqishva sportbilanshug`ullanishdachiniqish.


Baholashmezoni

Maksimalball 20-19	18-17 ball	16-15 ball	14-13 ball	12 ball
a`lo	YAxshi	o’rta	qoniqarsiz	yomon
100%-86%	85%-73%	72-56%	55%-46%	45% vaundankam

3.3.TAHLILIYQISM

3.1.Klaster, organayzer

Klasternito’zishqoidasi
1. Aqlingizganimakelsa, barchasiniyozing. G`oyalarisifatinimuhokamaqilmangfaqatularniyozing.

2. Xatnito’xtatadiganimloxatolarigavaboshqaomillargae`tiborbermang.

3. Ajratilganvaqttugagunchayozishnito’xtatmang. Agardaaqlingizdag`oyalarkelishibirdanto’xtasa, uholdaqachonkiyangig`oyalarkelmagunchaqog`ozgarasmchizibturing.

Harbirguruhboshqaguruhlarnibaholaydi. Harbirtalabbo’yichato’liqbajarilsa – 15 ball

Guruh №	Tushunarlivaaniqjavob (5)	Ko’rgazma-lilik (5)	Reglamentgaamalqilish (2,5)	Guruhfaolligi (2,5)	Jamiball
1.
2.

Baholashmezoni:

Maksimalball 15	13-12 ball	11-10 ball	9-8 ball	7-6ball
100%-86%	85%-73%	72-56%	55%-46%	45% vaundankam

Harakat tartiboti
Yarim yotoq
Erkin
Qat'iy
Kengay-tirilgan
Чиниқ-тирувчи

Авай-ловчи

Авайлаб чиниқти-рувчи

Yotoq
-Jismoniy va ruxiy ta'surotlarni kamaytirish

-Qon aylanishining ekstrakardial omilni mutassil ravishda faollashtirish

-Qat'iy to‘shak tartiboti asoratlarining oldini olish
-Qon aylanishining ekstrakardial omilni extiyotkorlik bilan chiniqtirish

-Qon dimlanshi asoratlariga qarshi kurash

-Bemorning ruxiy tushkunligini yo‘qotish

-Yurak qon tomir sistemasi va butun organizmni o‘rtacha kuch sarflashga moslashuvini qayta tiklash

-Yurak qon tomir sistemasi va butun organizmni o‘sib boruvchi jismoniy harakatga moslashtirish

-Organizm asosiy sistemasining o‘zaro bog‘langanlik faoliyatini yaxshilash

-Bemorning turmushdagi va kasb faoliyatidagi talablarga tayyorlash
3.1.2.Klastertuzimi

CHiniqish
3.2.Vaziyatlimasalalarningkompleksi

1 MASALA

Bemor Xodjaev S. 20 yosh yiqilib oyogi sindi. Umumiy axvoli yaxshi emas: boshi aylanib butun badanda og`riq sezayapti. Qaysi harakat tartibotini tavsiya etasiz va uning vazifalari?

Javob:Qatiyyotoqrejimi.

2 MASALA

Bemor DavronovaT. 34 yosh. Diagnoz: 12 barmok ichak yara kasalli. Umumiy axvoli qonakarli, o’zini yaxshi xis qilyapti, og`riq yuk. Erkin tartibotini tavsiya etish mumkinmi va nimaga?

Javob: Umumiy axvoli qoniqarli , bo’lganligi sababli, erkin tartibot tavsiya etiladi.

3 MASALA

11 yoshli o’g`il bola juda ko’p kassal buladi (shamolash), sport bilan (so’zish) 1oydan beri shug`ullanyapti. Qanday qo’shimcha tavsiyalar buyurasiz va chiniqish asosiy printsiplarini aytib uting?

Javob: Suzishni davom etish va DJTni qo’llash, chiniqish asosiy printsiplari : kun tartibini to’g`ri tashkil etish.

Testlar

1.O’pkaningharxilsegmentlaridanbalg`amevakuatsiyasiuchundrenajlovchiholatniko’rsating

A.*pastki segment-sog`yon boshda

V. pastki segment cho’qqisi-kasal yon boshda yotib,qoringa o’girilgan holat

S. yuqori segment-boshni pastga tushirgan holat

D.o’rta segment-bosh tomonni ko’targan holat

2.Jismoniy yuklamani bajarishda bo’ladigan mushak qisqarishini ayting

A.*dinamik-izotonik

V. faol

S. reflektor

D. ideomotor

3.Mexanoterapiyaga ko’rsatmani ko’rsating

A.*bo’g`imlardagi qiyin harakat

V. skelet mushaklarining gipertonusi

S. suyaklarning sekin bitishi

D. anqilozlovchi spondiloartrit

4.Trenajerlarda mashq bajarish uchun asosiy ko’rsatmani ko’rsating

A.*tayanch-harakat apparati kasalliklari

V.qandli diabet

S. Bexterev kasalligi

D. surunkali osteomielit

5. Jismoniy mashqlarni bajarish uchun qo’llaniladigan trenajerni ko’rsating

A.*veloergometr

V. og`iz kengaytiruvchi

S. «sport» trenajeri

D. «boks» trenajeri

6.Mexanoterapiyaga qarshi ko’rsatmani ayting

A.*yaqqol og`riq sindromi

V. mushak qontrakturasi

S. bo’g`imlarda chegaralangan harakat

D. parezlar

7.Mexanoterapevtik vositalarning xilini ko’rsating

1. 
   *og`izvalabkengaytiruvchi
   
2. 
   mehnatbilandavolash
   
3. 
   Ilizarovapparati
   
4. 
   Shteyntokapparati
   

8.ShJT vositasi sifatida qo’llaniladigan tabiatning asosiy tabiiy omilini ayting

1. 
   *aeroterapiya
   
2. 
   balneoterapiya
   
3. 
   peloidoterapiya
   
4. 
   kislorodliterapiya
   

9.Shifoxonalarda qo’llaniladigan mehnat bilan davolashning xilini ko’rsating

1. 
   *umumiymustaxkamlovchi
   
2. 
   tinchlantiruvchi
   
3. 
   faollashtiruvchi
   
4. 
   funktsional
   

10.Mehnat bilan davolashga asosiy qarshi ko’rsatmani ko’rsating

1. 
   *qonketishgamoillik
   
2. 
   gipertoniyakasalligi
   
3. 
   xomiladorlik
   
4. 
   ruxiykasalliklar