Kabi omillar

Ikki atomli spirtlar

To`yingan uglevodorodlar tarkibidagi ikkita uglerod atomidagi ikkita vodorod atomi o`rnini gidroksil gruppa joylashsa, ikki atomli spirtlar yoki glikollar hosil bo`ladi. «Glikol» - grekcha so`z bo`lib, shirin demakdir.
Olinish usullari. 1. 1856 yilda francuz kimyogari A. V yurc dixloretanni gidroliz qilib etandiol olgan:

1. 
   Rus kimyogari Ye. Ye. Vagner olefinlarga katalizator (Cr2O3) ishtirokida peroksid ta`sir ettirib, ikki atomli spirt olgan.
   
2. 
   Fizik va kimyoviy xossalari. Glikollar rangsiz, hidsiz, shirinroq ta`mga ega bo`lgan quyuq suyuqlikdir. Ular suv va spirt bilan yaxshi aralashadi. Bir atomli spirtlarnikiganisbatan ikki atomli spirtlarning qaynash temperaturasi doimo yuqori bo`ladi.
   

Masalan, etil spirt 78°C da qaynasa, etilenlikol 197°C da qaynaydi.
Ikki atomli spirtlarning kimyoviy xossalari bir atomli spirtlarnikiga o`xshash bo`lib faqat reakciya ikki bosqichda ketadi.
Glikollar ishqoriy metallar bilan ikki xil glikolyatlarni hosil qiladi.
Glikollarga galoid kislota ta`sir ettirilsa, gidroksil gruppa galogen atomiga almashadi:
Glikollar mis (II) gidroksid ta`sirida kompleks tuz hosil qiladi:
Bu reakciya rangli bo`lgani uchun sifat analizda glikollarni aniqlashda qo`llaniladi.
Etilenglikol xalq xo`jaligining ko`pgina tarmoqlarida ishlatiladi. U suv bilan aralashtirilganda suvning muzlash temperaturasi pasaytirib yuboradi, shuning uchun «antifriz»lar tayyorlashda ishlatiladi. Etilenglikol avtomobil sanoatida, shuningdek, motorlar va pulemyot stvolini sovutishda keng qo`llaniladi. Undan to`qimachilik sanoatida sintetik tola (lavsan) olishda foydalaniladi.

Uch atomli spirtlar

Malekulasida uchta gidroksil gruppa saqlaydigan brikmalarga uch atoamli spirtlar deyiladi.ularning eng oddiy vakili glicerin bo`lib, u quyidagi tuzilish formulasiga ega:
Glicerin yuqori malekulali kislotalar bilan murakab efir xolida o`simlik moylarini va xayvon yog`larini tashkil etadi. Shuning uchun glicerin yog` yoki moylarni gidroliz qilib olinadi.
Sanoatda glicerin quyidagi reakciyalar bilan neftni qayta ishlovchi zavodlarda xosil bo`ladigin propilendan olinadi:
Oddiy qandni bijg`itish bilan xam glicerin olinadi:
Fizik xossasi.glicerin rangsiz,quyuq,shirinroq suyuqlik bo`lib,290C da qaynaydi,solishtirish massasi d<sub>4</sub><sup>20</sup>q1,26 ga teng. U suv va spirt bilan xar qanday nisbatda aralashadi.
Kimyoviy xossalari. Glitserin metallar yoki metal gidroksidlari bilan gliceratlar xosil qiladi.
Glitserin anorganik va organik kislatar bilan murakkab efirlar xosil qiladi. Masalan, glitserin nitrat kislata bilan mono-,di-,va trinitroglicerin efirlarini xosil qiladi.
Trinitroglitserinning portlovchilik xususiyatlaridan foydalanib, dinamitlar tayyorlanadi.
Glicerin KHSO4 ta`sirida yuqori temperaturada degidratlanib, ikki malekula suv ajralib chiqishi natijasida akrolein xosil bo`ladi.
Glitsirin gidroskopik bo`lgani uchun kosmetikada, kon va to`qimachilik sanoatida ishlatiladi. Farmacevtikada undan har xil surkov moylari va dori-darmonlar tayyorlanadi. Glicerindan olingan smolalar lok-bo`yoq sanoatida ishlatiladi. Avtomobil sanoatida glicerin «antifriz» tarkibiga kiritiladi.