K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

2.4. Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilish orqali xorijiy 
investitsiyalarni jalb qilish 
Jahon tajribasi va amaliyotida har bir mamalakatning o‘z milliy 
iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘zicha o‘ziga xos tajriba va 
an’analari mavjud. Hozirda rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti taraqqiy 
etishiga asos bo‘lgan usullardan biri – mamlakatda ma’lum bir hududni yoki 
butun bir kichik mamlakatlar o‘z iqtisodiyotini erkin iqtisodiy zonaga aylantirib 
rivojlanish sari qadam qo‘yganligidir. 
Erkin iqtisodiy zonalarni, asosan, muayyan bir davlatning ma’lum bir 
mintaqasi yoki alohida bir hududida tashkil etish iqtisodiy jihatdan samarali 
hisoblanadi. Ammo hududi va ma’muriy boshqaruv tizimi uncha katta 
bo‘lmagan alohida davlatlarning butun iqtisodiyoti erkin iqtisodiy zonalarga 
aylantirilgan hollar ham uchrab turadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdan 
asosiy maqsad, qisqa muddatlarda mamlakatni rivojlangan jahon hamjamiyati 
a’zolari qatoriga qo‘shish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishni tezlashtirishdan 
iborat. 
Ushbu zonalarning tashkiliy tuzilishi va nomlanishi turlicha bo‘lsada, 
ularni tashkil etishdan asosiy maqsad imkon qadar xorijiy investitsiyalarni, 
zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb qilish hisobiga mavjud iqtisodiy, 
moliyaviy va ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va jahondagi rivojlangan 
davlatlar qatoridan o‘rin olish orqali aholi turmush darajasini yaxshilashdir. 
Tarixiy manbalar dalolat berishicha, erkin bojxona va tovarlarning tranzit 
zonalari bundan bir necha asr oldin paydo bo‘lgan bo‘lib, ular davlatlar 
o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda keng qo‘llanilgan. 
Masalan, sharq va Yevropani bevosita savdo orqali bog‘lab kelgan Buyuk ipak 
yo‘lini bojxona va mahsulotlarni tranzit qilish erkin zonasiga misol bo‘la oladi.
Erkin iqtisodiy zonalarning qaror topishini tavsiflovchi belgilar orasida 
quyidagi omillar alohida o‘rin tutadi: 

investor uchun hududning iqtisodiy jug‘rofiy holati juda qulay bo‘lishi 
shart; 

kamida mintaqaviy ahamiyat kasb etuvchi magistral yo‘llarning 
kesishgan joylari bo‘lishi lozim; 

dengiz va daryo portlariga yaqin bo‘lishlari kerak; 

aeroportlar xalqaro maqom olgan bo‘lishlari lozim. 
Erkin iqtisodiy zonalarda ma’muriy boshqaruv tizimi alohida bir maxsus 
maqomga ega bo‘lib, investorlar xomashyo va materiallarni import qilish hamda 

---

34
tayyor mahsulotlarni eksport qilish jarayonida bojxona to‘lovlaridan to‘liq ozod 
qilinadi yoki zonaning ma’muriy boshqaruv organlarini moliyalashtirishga 
yetarli darajadagi imtiyozli soliq to‘lovlari o‘rnatiladi. Investorlarning mulkka 
egalik qilish huquqi kengayadi va ularga keng ko‘lamli soliq ta’tillari taqdim 
etilishi bilan birga, bojxona nazorati minimal darajaga tushiriladi. 
Dunyo tajribasida har bir hududning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga 
olgan holda, bir nechta ko‘rinishdagi erkin iqtisodiy zonalar mavjud bo‘lib, 
ularning tarkibi quyidagilardan iborat: 
1)
 
erkin savdo zonalari. 
Ushbu zonaning o‘ziga xos belgilari shundan 
iboratki, ular kamida mintaqa ahamiyatiga ega bo‘lgan magistral yo‘llar 
kesishgan joylarda, shu jumladan, dengiz va daryo bandargohi yonidagi portlar 
hududida tashkil etiladi. Ularda bojxona to‘lovlari va tranzit yig‘imlari minimal 
darajada bo‘lishi shart; 
2)
 
ishlab chiqarish sanoat zonalari. 
Mazkur zonani tashkil etishdan asosiy 
maqsad xorijiy bozorlarga tayyor mahsulotlarni eksport qilish bo‘lib, davlatning 
iqtisodiy salohiyatini tayyor mahsulotlar orqali reklama va targ‘ibot qilishdir. 
Natijada mamlakatga chet el investorlarining qo‘shimcha sarf-xarajatlarsiz kirib 
kelishi uchun ruhiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari paydo bo‘ladi;