Biznes riskini boshqarish jarayonida riskni baholash uchun Zarur axborot quyidagicha tasniflanishi mumkin: manbalar bo‘yicha: bozorda olingan, baholanayotgan kompaniyada olingan;
d) ко 1 ami bo‘yicha: umumiqtisodiy, sohaviv. alohida korxona yoki uning tuzilmaviy bolinmalari to‘g‘risida. Biznes riskini baholashda ishiatiladigan axborotni, umuman olganda, ikkita guruhga ajratsa boladi: tashqi axborot va ichki axborot. Biznes riskini baholash uchun ishiatiladigan tashqi axborot korxona ni sohada va umuman iqtisodda ish I ash shaillarini aks ettiradi. «Biznesning normal ishlashi» iamoyili asosida soiuvlar hajmi, olinayotgan foyda va moliyaviy re su/s ning eng maqbul birik- masi yotadi. Ular esa ko‘p hollarda lashqi sharoitlar bilan bel- gilanadi:
Risk nuqtayi nazaridan baholanayotgan biznesning o'ziga xos xususiyati korxona hamda uning faoliyatini ta’ritlaydigan aniq va imkon qadar toliq ichki axborot asosida namoyon bo4- ladi. Agar korxonada biznes reja ishlab chiqilgan bolsa, unda korxonani ta’riflash bo'limida quyidagi malumotlarni o‘z ichiga oladigan axborot lar bor boladi:
soha (a'riii;
korxonaning joriy moliyaviy holatini asosiy ko‘rsatkich1ari;
tashkiliy huquqiy shakli;
ustav kapitali miqdori, ustav kapitaiidan eng ko'p hissador ega lar to'g'risida malumotlar;
korxonani konscrn yoki xoldingga tegishliligi.
Bundan tashqari, biznes riskini baholash uchun quyidagi та lumotlar kerak bo iadi:
korxona tarixi haqida retrospektiv malumotlar. Ayni va/i- yatda ikki aspekt muhimdir: har bir mahsulot turi bo‘yicha ishlab chiqarish jarayoni bayoni va korxona tarixi bayoni;
korxonaning marketing strategiyasi bayoni (htrmchidan, tashqi omiliar; ikkinchidan, ishlab chiqarilayotgan Lovarlar hayol davri; uchinchidan, ishlab chiqarish quvvatlari mavjudligi bilan belgilanadi);
Ta’kidlangan manbalar sol* foydaning haqiqiy miqdori, moliyaviy tavakkalchilik va moddiy hamda nomoddiy aktivlarning bozordagi qiymati haqidagi savolarga javob oiishda asos bola oladi . Tasdiqlaydigan yoki o'ziga xos ijobiy yoki saibiy lomon- larini oydinlashtiradigan yanada batafsil tahlil uchun buxgalterlik HJ‘) hisobotning boshqa shakl lari, shuningdek, korxonaning ichki operativ va boshqaruv hisobotlari ham ishlalilishi mumkin. Biznes riskini baholashda ishlalilishi mumkin bo‘lgan barcha ma’lumotlarni to‘rt guruh bo* vie ha lasnillash maqsadga rnuvo- liqdir. Birmchi guruh, biznesdan bo‘Igan moliyaviy manl'aatlarm ta'riflaydi. Ularga quyidagilar malluqfi bo ‘lishi mumkin: ' operatsiyalar yoki investitsiyalardan foyda yoki pul tu- shumlari;
aktivlami solish yoki garovga qo'yish;
biznesni sotish.
Moliyaviy manlaatlarning manbalari cheklangan. Qoidaga kokra. tahlil uchun ularni to‘ligkicha aniqlash aytarli qiyin emas. Biroq. manlaatlarning noto'g‘ri aniqlangan to'plami. baholash- ning ishonchliligini jiddiy ravishda susaytirishi mumkinligini nazarda lulish lozim. /kkinchi guruh muayyan retrospektiv davrda va muayyan is- tiqbolga (1—3 yilga) hiznesning moliyaviy ко ‘rsatkichlarini ifoda- laydi:
foyda — baholashda sof daromad ishlatiladi. biroq, ko‘- pincha foydani emas, balki pul oqimini ish 1 at ish maqsadga mu- voliqroq. Biznes egasining ixUyoriga tushadigan pul oqimi sof daromad va asosiy lbndiar hamda nomodiy aktivlarning balans qiymati bokvieha hisoblangan amorti/alsion chegirmalardan tashkil topadi. Pul oqimini aniq tarkibi va hisoblash usuli keyin- roq коbrib chiqiladi. Ta'kidlash joizki, pul oqimining scrxarajat sohalarda va inllyatsiya darajasi yuqori bolganda qo'llauishi af- zalroq. Pul oqimi sof foydaga nisbatan barqarordir va ay nan shuning uchun, uni qollanishi maqsadga muvofiq:
dividendlar yoki ularni to‘lash qobiliyati. Biznes riskini baholashning zamonaviy nazariya va amaliyoti dividendlarga kompaniyaning daromadliligiga nisbatan kam e’tibor beradi. Biroq. agar investor biznesda nazorati yo‘q aksiyalar paketini sotib olsa. dividendlarni u tomonidan qaror qabul qilinishiga ta'siri katta;
aktivlar — biznes riskini baholashda aktivlarning o'mini to‘g‘ri tushunish kerak. Biznesni bir qismiga egalik qilish, aktivlarning mutanosih qismiga egalik qilish huquqini bermaydi, ta-
gal daromad laming bir qismi ni olish huquq ini beradi, xolos. Amaldagi korxona uchun aktivlar tavakkalchilik darajasi orqali daromad!ilikka (a’sir qiladi. Tugatilayotgan korxona uchun ak~ tivlar — daromadning asosiy manbasi. Ushbu ko'rsatkichlarning har biri dinamikada tahlil qilinishi kerak. Uchinchi guruh biznes riskining nomoliyaviy ko'rsatkichlciri, sftu jumladan:
biznesnittg umumiy bajmidagi kelishuvlar ulushi. Bu va/i- yalda kichik variantdagi kelishuvlarni ajratish lozim: nazorat pa- ketli va nazoratsiz pakctli (minoritar ulush) kelishuvlar. Muayyan korxonada nazorat paketini xarid qilish, uni boshqarish hu~ quqini beradi. Ya'ni, nazorat ракеti egasi minoritar paket egasi - ga nisbatan qokshimcha moliyaviy foydalar oladi. Demak, nazorat paketidagi bitta aksiya minoritar paketdagi aksiyadan qiturn at roq turadi, desa ham boladi;
btznesning tashkiliy huquqiy shakli va uning ustav nizoni- lari. Biznesning ushbu xususiyatining ta'siri, uning likvidliligi bilan bevosita (ochiq aksiyadortik jamiyatlar yopiq kompaniya- larga nisbatan doimo likvidliroq boigan) va bilvosita (mulk ega- sining ustavda o‘rnatilgan huquqlarini cheklaydigan) bog‘tiq.
Biznes riskini baholovchi tomonidan ishiatiladigan to‘rtinchi guruh axborotlari firma uchun tashqi omillarm tashkil etadi. Ulardan e’tiborlilari quyidagilar:
Markaziy bank va lijorat banklarining mamlakatning ijti- moiy iqtisodiy holatini va hukumatning investitsion siyosatini ta’riflaydigan foiz stavkalari darajasi;
tavakkalchilik darajasi, shuningdek, sohaviy, mintaqaviy.
Biznes riskini baholash faoliyati aniq bir vaqtda baholana- yotgan obyektning qiymati yoki mulk egasi ulushi miqdori haqi- da tushuncha olishdan iborat. Biznes riskini baholash maqsad- lari va vaziyatlardan kelib chiqqan holda, har xil baholanishi mumkin. Shuning uchun, baholash o‘tkazish uchun qiymat xa- tosiz aniqlanishi lozim. Korxonaning vakuniy qiymatini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: V = ivtxZr i-1 Bunda: V{ — korxonaning qiymatini i ~ m metod yordamida baholash; /= 1* .... n — bu holatda, qollaniladigan metodiarning ko'pligi;
