K. U. Sharifxodjayeva

Tanlangan risk — bunday risklar qimmatli qog'ozlar portle- lini tuzayotgan vaqtda boladi. Bulling asosiy sababi, kompa- niyalarni to‘g^kri tahlil qilmaslik oqibatida vujudga keladi.
Axborotli risk far — bunda fond biijalarida hoiayotgan ahvol- dan xabardor bo‘lmaslik va noaniq axborotlardan foydaianish natijasida vujudga keladi.

3. 
   Bozor risklarini tahlil qilish va baholash
   

Bugungi kun amaliyotida loyiha risklarini tahlil qilishda bir qancha usullardan foydalaniladi. Jumladan:

• 
  ckspcrt baholash usuli;
  
• 
  zararsizlik nuqtasi (sezgirlik) tahlili;
  
• 
  qarorlar daraxtini barpo etilishi usuli;
  
• 
  Monte-Karlo usuli va boshq.
  

1. 
   Ekspert baholash usuli.
   

Bu usul riskni tahlil qiluvchi iqtisodchi (ekspcrt)ning malaka

darajasiga asoslanadi. Bank riski aniqlanganida bankning o^lzida~ gi va bolish ehtimoli boigan yo⁴qotishIar va ularning davr ora- liglni aniqlab olmoqlari lozim. Bn oraliqni aniqlash ham risk darajasini kamaytirishga yordam beradi. Yo‘qotishlar oraliglni quyidagi lenglama bo‘yicha aniqlash mumkin:
7= YH / S.
Bunda: Y~ yo'qotishlar oraligl darajasi; YH — yo^lqotishlar- ga olib keluvchi holatlar soni; S — statistik tahlil qilinayotgan holatlarning umumiy soni.
S — bankning faqat yo‘qotish. zararga olib kclishi mumkin boigan operatsiyalarining soni emas, balki barcha opcratsivala- rini, jumladan, foyda keltiruvchi operatsiyalarini ham o‘z ichiga oladi. Agar shu qoida inobatga olinmasa. bankning oraliq yo^k- qotishlar darajasi va unga bogliq risk darajasi juda yuqori chi- qishi mumkin, ya’ni Y ~ yo‘qotishlar oralig‘i darajasi 0 < Y< 1 oraliglda bolib. ushbu «У» qancha «0» soniga yaqin boisa, risk darajasi shuncha kichik boladi. Agar «Y» qanchalik «1» soniga yaqin boisa, risk darajasi shunchalik yuqori boladi.
Invest it sion risklarni ekspert baholash usulining asosiy at'zal- ligi, loyiha tahlili jarayonida ekspertlar tajribasini qollash imko- niyatining mavjudligi va turli xil sifat omillarining la’sirini hi­sobga olishda namoyon boladi.

2. 
   Zararsizlik nuqtasi (sezgirlik) tahlili.
   

Zararsizlik tahlili deganda loyiha bo‘yicha ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish hajmi, mahsulot tannarxi va foyda­ning bir-biriga bogliqligini tadqiq etish tushuniladi. Ba'zi hol- larda, bunday tahlil xarajatlari, ishlab chiqarish hajmi va foyda­ning bir-biriga nisbatini tahlil qilish, deb ham ataladi. Bundan ko‘zlangan eng asosiy maqsad xarajatlarni qoplash uchun zarur boigan ishlab chiqarish hajmini aniqlashdan iborat va bu holat korxona rahbarlariga hamda loyiha menejerlariga quyidagi omil- larning o'zgarishi orqali loydaga ta’sirini aniqlash imkoniyatini beradi:
~ doimiy xarajatlar (miqdori ishlab chiqarish hajmiga qarab o‘zgarmaydigan xarajatlar, masalan, qarz foizi, garov puli, ijara haqi, renta tolovari va boshqalar);

• 
  o'zgaruvchan xarajatlar (ishlab chiqarish hajmiga nisbatan to‘g‘ri mutanosiblikda o‘zgarib turuvchi xarajatlar miqdori — masalan, ish haqi, xomashyo, yoqilgl, yuk tashish xarajatlari va boshqalar);
  
• 
  sotish hajmi;
  
• 
  mahsulot tannarxi;
  
• 
  sotilishi ko^kzda tutilgan mahsulot assortimenti.
  

Xarajatlami qoplash uchun zarur bolgan sotish hajmi max­sus nuqtani tavsiilaydi, ya’ni u ishlab chiqarish hajmi ning kritik nuqlasini ilbdalaydi. Mana shuning uchun ham bunday tahlil zararsizlik nuqtasi. deb nomlanadi. Bunda korxona foyda ham olmaydi, zarar ham ko^brmaydi, ya’ni mahsulot solishdan tush- gan tushum mahsulotning toliq tannarxiga (xarajatiarga) baro- bardir.
Zararsizlik nuqlasini aniqlash uchun, eng awalo, sotish haj­mi (Q) o'zgarishining foydaga (P) ta’sirini aniqlash lozim bo‘- ladi. Bunday o'zgarishlar nisbatini aniqlashdagi elemcntlar bo‘- lib, mahsulot birligi narxi (E), mahsulot birligidagi o‘zgaruvchan xarajallar (V) va mahsulot birligidagi doimiy xarajatlar (C). For­mula quyidagi ko^krinishga ega: