K. U. Sharifxodjayeva

Nomoliyaviy korporatsiyalarda turli tuzilmalar shakli
Ma’lumki, nomoliyaviy korporatsiyalar turli tuzilmalardan tashkil topgan bo‘lib. ulardan biri riskiarni boshqarishda qolla- niladigan chiziqli tuzilmalar hisoblanadi. Chiziqli tuzilmalarni hal etiluvchi masalalar doirasi keng kolamda bolmagan masa- lalarni yechilish oson boigan hollarda qollash maqsadga muvo- fiqdir. Sof holda risklami chiziqli boshqarish juda kam, asosan, brigada, bolim, shirkat, kichik korxonalarda qollaniladi.
Funksional tuzilma — boshqaruv vazifalarining funksional bo^cg‘inlar va rahbarlar o^rtasida taqsimlanishiga asoslanadi. U boshqaruv murakkablashuvi va Lxtisoslashuv rivojlanishi bilan bogliq holda vujudga kelgan.
Funksional tuzilmada boshqaruvchi ko‘rsatmalar nisbatan malakali boladi, lekin yakka boshchilik tamoyiliga rioya qilin- maydi. Funksional bo'glnlar soni ortishi bilan har bir bo‘g‘in mustaqil ravishda hal ctuvchi masalalar doirasi torayib boradi. Muammoning mohiyati har bir bo'g'in o‘z masalasini, birinchi navbatda, hal qilishdan manfaatdor bolishida emas. balki bitta ham bo'gln bu masalani yetarli darajada, asoslangan holda va to‘g‘ri hal eta olmasligi, yechimlar maydalashib, toliq bolmay qolishidadir. Bu boshqaaivni marakkablashtirib, uning samara- dorligini kamaytiradi.

3. 
   Nomoliyaviy korporativ boshqaruvda sifat boshqaruvi tamoyili
   

Amerikada sanoat inqilobi hunarmaridchilikka nuqta qo'ydi. Hunarmand ishlab chiqarishni boshidan oxirigacha nazorat qilar edi. U sifatni tekshirgan, xomashyoni sotib olgan, savdo qilgan va boshqaruv faoliyatlarini bajargan. Bundan tashqari, u tayyor mahsulot ni ham nazorat qiigan. Keyinchalik seriyali ishlab chi- qarishga olish natijasida yangi turdagi ishchiga ehtiyoj paydo boldi. Fabrikalarda doimiy takrorlanuvchi operatsiyalarning muayyan kelma-ketligini bajaradigan ishchilarga zarurat yuzaga kelgan. Bunday ishchilardan yuqori tayyorgarlik darajasi va kas- hiy ko‘nikmalar talab qiiinmagan. Boshqarish uslubi ishchining jihozlar, ish ko‘nikmalariga ega bolmasligi, muloqot qilishga in- tilmasligi va mehnatga qiziqmasligiga asoslangan cdi. Bu esa ishchilar va rahbarlar jamoasi o'rtasida kelishmovchiliklarni kel- tirib chiqargan. Amerikada bu tizim kam xarajatlar qilib, ko‘p- roq mahsulotlar ishlab chiqarishga imkon bergan. Global sa~ no at salohiyat ining katta qismi yo‘q qi ling an. Si fat ning past darajasi oqibatida sartlanadigan katta xarajatlar AQSh sanoatida jiddiy muammoga aylangan. Namunaviy nomoliyaviy korpora- tsiyaning barcha joriy xarajatlarining 20—25 foiz mahsulotlarning nuqsonlarini aniqlash va bartaraf ctishga sarilangan. Boshqacha aytganda, korxona ishchilarining chorak qismi hcch narsa ishlab chiqarishmagan. ular birinchi safar noio‘g^cri bajarilgan ish I ami tuzatishgan. Agar bunga korxonadan chetga chiqqan va bozorga kelib tushgan nuqsonti buyumlarni ta'mirlash yoki alinashtirib berish xarajallarini qo‘shadigan bolsak, u holda past darajadagi sifat oqibalida, sartlanadigan umumiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining 30 va undan ko‘p foizini tashkil etadi. Ko'plab muiaxassislari past sifat ni korporatsiya mahsuJoti uchun inehnai unumdorligi va uning raqobatbardoshligt o'sishining asosiy to‘- sig‘i, deb baholashgan. Shuning uchun, biz risklarda sifat jihat- dan hisob-kitoblarni amalda qoilash uchun qator ekonometrik formulalar ishlab chiqdik. Xususan, varialsion hamda kovaria- Ision formulalar orqali sifat belgisininig hajmini topishga harakat qiidik.
e²OL^J
Cov(r_{l t l}, /;) -
Bunda: e² — umumiy sifat jihatdan olingan miqdorlar daraja uning turlariga qarab belgilanadi;
a² — yaroqsiz deb ekspertlar tomonidan baholangan miq­dorlar, bunda ham daraja aynan yaroqsiz chiqqan turlar bo"yi- cha oshib boradi.
Endilikda risklarni boshqarishning mexanistik modeJi keng tus olib kelmoqda.