K. U. Sharifxodjayeva

Operatsion riskiarni boshqarishda strategik usullar. Bu
ko'proq puxta risk-xatarlami aniqlash va riskni baholash bilan mavjud inaiumotlar diagrammasi hamda tahlil vositalarini ishla- tish. rasmiy test yoki uzoq tadqiqotlar ко‘mag ida, tizim yoki odatda, operatsiya (mavjud holat bilan bogliq xalami muddatli kuzatish, texnik ekspertiar va h.k.). Bu murakkab ishga risk va ularning jarayon bilan bogliq riskiarni oVrganish uchun ishlati- ladi. Murakkab operatsiyalar uzoq muddatli rejalashtirish natija­sida, yangi joriy qiymatni o‘z ichiga oladi. Uskunalar, material- lar va operatsion taktika hamda o'quv dasturi ishlab chiqish, yuqori risk imtiyozini qurish va yirik tizimni ta’miriash, strategik riskni boshqarish boiishi kerak.
Operatsion riskiarni boshqarish jarayonini kengaytirish. Operatsion risklami boshqarish jarayonining ko‘p jihatlari tas- virlangan bir xil risk boshqarish vositalaridan foydaianish nati­jasida, bu jarayonda ayrim noyob masalalar bor. Riskni aniq­lash, butun operatsion risklami boshqarish jarayonining asosi va nazorat-tahlil chora-tadbirlari yanada kengaytirishni talab qiladi.
Riskiarni aniqlash uchun zarur harakatlar tasvirlangan. Xu- susan, bu uch toifadagi bilan bogliq risklami aniqlash uchun quyidagi omiilar hisobga olinishi kerak:
Operatsiya tavakkalchiliklarini boshqarishda uehinchi bos- qichni qollash.
Faqat faoiiyatida va risk aslida bolganlarga risk boshqaru- vini amalga oshirish uchun harakat qilib ko‘rish, ко‘pineha, risk element lari behuda rcsurslarni olib biror tashkilot operativ band xodimlar orqali qollaniladi. Qachon amaliy va iqtisodiy jihatdan samarali ortiqeha risk boshqaruvi qollaniladi, degan savolga, bi- rinchi navbatda, tashkilot xavlsizlik nuqlayi nazaridan axborotlar chiqib ketmasligiga qaratilgan boladi. Oaror qabul qiluvchi oqilona tushuntirish berishi lozim. Har bir bosqich uchun zarur hujjallar riskiarni boshqarish jarayoni risk aloqa va orqasida oqi-

Iona jarayoni a r ini osonlashtiradi. Risk boshqarish qaroriari bu Iwlalda bajarish uchun zarur harakatlarni, xatarlarning nazorati- ni amalga oshirishda umumiy muammolar yuzaga keltirsa, bun­day hoi risk nazoralida larixiy rekord bo‘lib chiqishi mumkin. Risk elementlari quyidagi kamchiliklarni o‘z ichiga oladi.
Nazorat mu ammo uchun noo'rin hisoblanadi. Agar, moliya­viy Operalorlar (ya'ni mol yelkazib beruvchilar yoki invostorlar) qoilab-quwallamasa yoki rahbarlar ishonishmasa, biror lashki- liy madaniyat doirasida risk nazoratini amalga oshirish lartibi bilan risk nazoraii shakllanliiish uchun loydali yo‘l-yo^kriq islilab cliiqiladi.
Operatsion risklarni boshqarish. asosiy ishlab chiqilgan va barcha risk nazorati uchun muhim l'oydalanuvchi mulkka cri- shishga emas, to‘g‘ridantoVri risk ta’siridan xodimlari tomoni­dan amalga oshirilishi mumkin bo'lgan alohida chora-tadbiiiar majmuyiga aytiladi. Aholining risk nazorat samaradorligini to‘liq samarali bo‘Uslii uchun, risk nazoralini barqaror ta’minlash lo­zim. Yangi riskka javoban riskni boshqarish bosqichlarida xo­dimlar, uskunalar, vazifa o'zgartirish yoki yangi operatsiyalar, yoki har qanday vaqt, xususiyat. dastlabki risk boshqaruvida tahlil xatarlarini va nazorat qilish chora-tadbiiiarini qoplanma- gan holda ko'rishimi/ mumkin. Bunday holalga erishish uchun, eng yaxshi vosita lahlil tipini o'zgartirish hisoblanadi. M u valla- qiyalli ishlash evaziga loydasiga ko^fcproq foyda balansiga nisba­tan xarajatlarni o‘zgaruvchan, ammo samarali bo‘lishiga erishi- ladi. Nazorat xatar orqali foydaga, biz. izchil operatsiya tavak- kalchiliklarini boshqarish orqali nazorat qilishimiz va bir opera- tsiyadan oldin malum bo‘lgan boshqa moliyaviy operatsiya da­vomida rivojlanadi, deb ayta olishimiz mumkin. Agar yangi aniqlanadigan risk operatsion jarayonda aniqlansa va topilsa, bunday holat da ularga tczkor chora qoilanilib, hisoblangan za­rar miqdoriga crishilsa, samarali risk operatsiyasi, deb atash mumkin boladi. Samarali na/orat qilish jarayonida sabablar mulk bilan ta’minlashda o‘zgaradi, qachonki, elementlar umu­miy samaradorligi ham yuqori bo‘lishi kerak. Bunda, hatto odamlar soni ham inobalga olinadi. Oldingi bashoratlar to‘g^bri bo'Isa, amalga oshirish samaradorligini kuzatuv nazorati va sharh jarayonida vaqti-vaqti bilan harakat holatini ishlab chiqish kerakligi rejalashtirilganda, amalga oshirish uchun zarur diora- tadbirlarga o'zgarishlar qilinadi. Risk na/orati yaxshi moljallan- gan bo* 1-sa, u ijobiy о'/garish bo'ladi yoki operatsiya о Ч ка/ish vaqtida xodimlar ish sharoiUariga o'zgarlirish kiritish kerak bo'­ladi. Risk nazorat samaradorligini baholash uchun juda ko^kp harakat va lakliflar ta’si rini aniqlash kerak bo'ladi. Risk daraja­sini olehash uchun. to'g'ridan to‘g'ri tizim mavjud. Masalan, keyin dastur hamda shunga o'xshash namunali boshlash jarayo- nini oldin da n cheklanishiga. xodimlar risksizlik natijalarini ba- hoiash uchun o'/garish va har qanday risk па/о rat samaradorli­gini olehash da, foiz koVsatkichlarini tashkil etish maqsadida, umumiy kuzatish lar ning bir ulus hi sifatida, risk nazorat i ta’sir ini saqlab qolish orqali muvaffaqiyatli moliyaviy operatsiyalarni da­vom ettirish mumkin boladi.
Operatsion risklarni boshqarish, aniqlash, mantiqiy va tizim- li vositalar yordamida nazorat riskini olib borishga qaratilgan chora-tadbirlar yiglndisi tushuniladi. Operatsion risklarni bosh­qarish murakkab jarayon emas, balki talab etiladigan shaxslardan qollab-quwatlash va shunga tayanib, asosiy xatti-harakatlarini amalga oshirish. Operatsion riskni boshqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan tashkilotlarning kuchli vositasiga aytiladi. U taklif etadi va baxtsiz hodisalarni kamaytirishga qaratiladi. Operatsion risklarni boshqarish jarayoni har bir kadr uchun mu­him bir ovozga ega bolishini ta’minlaydigan barcha operatsiya- lar va faoliyatida muvatfaqiyai yoki qobiliyatsiz aktivlarni aniq­lash hamda qaroriar qabul qilish orqali har doim ish faoliyatini oshiradi.
Nazorat uchun savollar

1. 
   Moliyaviy xatarlarni boshqarish yuzasidan yondashuvlarni i/ohiang.
   
2. 
   Operatsion risklarni boshqarish tamoyillarini tushuntirib bering.
   
3. 
   Operatsion risklarni boshqarish jarayonini tushuntirib be­ring.
   
4. 
   Operatsion risklarni boshqarishda stratcgik usuilarini izohlang.
   

12. 
    mav/u. BIZNES RISKLARINI BOSHQARISH MinODOLOGIYASINl QO‘LLASH
    
    1. 
       Biznes risklarini boshqarishning mohiyati va uning tamoyillari
       

Integratsiyalashgan boshqaruv j a rayon lari davom etayotgan bir vaqtda risklardan samarali foydaianish hamda maxsus ichki imkoniyatlami izlab topishda Buyuk Britaniyaning yctakchi biz- ncsmcnlari va ularning kengashlari ixtisoslashgan biznes riskla­rini aniqlash hamda risk qiymatini yaratishga qaratilgan ay rim chora-tadbirlarni qo'llamoqdalar. tVshanda, dunyodagi yalpi qiymatni yaratishda, risklilikning muhim hodisalardan biri ekan- ligi asos qilib olinganligi alohida ahamiyat kasb etadi. Mutaxas- sislar global tarmog'ida riskni tartibga solish, odamlar, opera- tsiyalar va tcxnologiyalar asosida o‘z mijozlariga yordam beradi, imkoniyatlardan foydalanib, xatarlarni harakat orqali o'zgarish- larni yetkazib, biror xavlhi — o‘zgaruvchan ish sifatini yaratishda riskdan foydaianish o'rinli bo‘lishini aniqlashdi. Misol uchun, «Willis (лroup Holding» moliyayaviy yctakchi sug'urta brokeri hisoblanadi. «Willis» kompaniyasi biznesda yuzaga keladigan riskiarni quvvatlash orqali prolessional sug^burta kompaniyasini tu/ishga erishdi. Tabiiy bir savol tug‘iladi, qayta sug'urtalash or­qali qanday risk xavflarni boshqarish mumkin? Bu savolga quyi- dagicha javob beramiz:

1. 
   Yangi risklami kichik korxonalarda foydali ishlarni baja- rishdan oldin yoki yirik shart no malar tuzishdan oldin hisoblab chiqish va samarali ta’sirini bayon etish va bartaraf etishda qo'llash.
   
2. 
   Sindikatlashgan risk menejmentini yo‘lga qo‘yish.
   
3. 
   Sug‘urtalash, bu riskni — sotib olish. degani emas, aksin-
   

cha, riskka qarshi chora-tadbirlarni amalga tatbiq etish, dcgani- dir.

4. 
   Kichik korxonalarda riskni d i versifikaIsiyalash orqali xa~ tardan qochish yoki uni bartaraf etish kabilarni o'z icliiga oladi.